Er I Er Ve Se Va Hingir u Lun a Bibilo Yô

Er i hii ve Bibilo i lu her zan zan nyian, shi kwagh môm a nzughul sha mi ga la ka ivande. Yange i nger Bibilo i bee shighe kar hegen hemba anyom 1,900. Lu sha akaa a vihin fele, er akôv anyam nahan, i nger i ye. Yange i hii ngeren i ken ijô i ior kpuaa tseegh ve lamen i nyian yô. Heela tseegh ga, yange mbautahav mbagenev, hii sha utor mba hemen ityartor je zan zan kua mbatesen kwaghaôndo kpaa, nôngo sha afatyô ve cii ér Bibilo i de lu ga.

II nan ve Bibilo i war akaa ne ken gôgô shighe ne zan zan hegen i hingir takeda u uumace ve hembe fan u nahana? De se time sha atôakyaa ahar tseegh.

Ukôpi mba Ruamabera mba Yange I Hide I Nger Kpishi la Kura Mkaanem ma Bibilo

Mbaiserael mba tsuaa tsuaa, mba ngise ngeren mba uruamabera mba hiihii mbara lu sha ikyev ve la, yange ve kura uihyurenmbaruamabera mba i hii ngeren la tsembelee, shi ve hide ve nger ukôpi mba uruamabera mba shon mbagenev kpishi. Ikyav i tesen yô, yange i kaa a hanma tor u Iserael cii ér nana “nger tindi ne ken ruamabera, vough er a lu sha ishigh ki Mbalevi mba ve lu upristi la nahan.”—Duteronomi 17:18.

Mbaiserael kpishi yange i doo ve u ôron Ruamabera, sha ci u ve nenge ér ka Mkaanem ma Aôndo. Nahan yange a gba u vea hide a nger mkaanem ma ruamabera mara yô, vev ver ishima tsembelee ve nger kwagh u a vande lun la vough, shi i lu mbangeren mba i tsaase ve tsembelee yô ve er tom shon ye. I ôr kwagh u orgeren ugen u cian Aôndo yô, iti na ér Esera, i kaa ér ‘lu orngeren u fa atindi a Mose, a TER, Aôndo u Iserael na la.’ (Esera 7:6) Mbangeren mba i yilan ve ér Masoretes, mba yange ve hide ve nger ukôpi mba Ruamabera u ken zwa Heberu, shin “Ikyuryan i Tse,” hii ken atô u inyom i 501 zan zan va ken inyom i 1000 la, yange ve ôr iyenge i asember man asangaabaacaa a mkaanem ma ve ngeren la sha er vea nzughul kwagh sha mi ga yô. Er yange ve ver ishima ve nger kwagh u i vande ngeren la vough vough yô, kwagh la wase mkaanem ma Bibilo ma yange i hii ngeren la u lun her vough kua Bibilo jimin cii, shin er mbaihyomov nôngo kpoghuloo ér Bibilo i de lun ga nahan kpaa.

Ikyav i tesen yô, zum u va shi anyom 168 C.S.Y (Cii man Shighe u Yesu) la, Tor Shiria u i yilan ér Antiochus u sha 4 la nôngo ér kôpi u Ruamabera u ken Zwa Heberu la môm kpa a de kera lu hen haregh u Palesetina la ga. Oryuda ugen nger yiase ôr ér: “Hanma ihyurenruamabera u atindi a Mose u yange vea zua a mi cii yô, ve ande un shi ve ta usu ve nande.” Takeda ugen (The Jewish Encyclopedia) kaa ér: “Ushoja mba yange Tor Shiria tindi ve la er kwagh u na zwa ne sha utaha tsung . . . Yange a kôr or a icighan takeda yô . . . i wua nan.” Kpa Mbayuda mba hen haregh u Palesetina la kua mba sha ajiir agen za hemen u lun a ukôpi mba Ruamabera.

Mbangeren Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika, shin “Ikyuryan i He” mbara yange mba ngeren uwashika man akaaôron a profeti kua akaa a yiase a Aôndo na ve nger la cica cii mba been yô, ica kera gba ga je maa ukôpi mba ityakeda i ve nger la samber fele fele. U tesen ikyav yô, Yohane yange nger takeda u Ivangeli na la ken Efese, shin ikyua a Efese. Nahan kpa, i va zua a vegher u takeda na shon ken Igipiti ica je kuma ukilomita uderi imôngo. Ka vegher u kôpi u takeda shon, u mbatôvon sha akaa ve kaa ér yange i hide i nger un zum u Yohane vande ngeren takeda u Ivangeli na la kera, shighe kar je mase shin cuku u a lu anyom 50 yô. Kwagh ne tese ér Mbakristu mba yange ve lu sha ajiir a icaa la lu a ukôpi mba ruamabera mba Aôndo na i nger ve sha shighe shon ica lu a gba kpishi ga la.

Shi kwagh u yange i samber a Mkaanem ma Aôndo sha tar wuee zum u mbaapostoli kpe bee kera la kpa wase ma u lun her. U tesen ikyav yô, i kaa ér sha iyange i Febewari 23, ken inyom 303 la, Tor u Tartor u Roma, u i yilan un ér Diocletian la, yange due sha use tile lu nengen er ushoja nav lu hemben ihinda sha côôci igen shi nanden u ukôpi mba Ruamabera yô. Diocletian yange hen wener aluer un nande ityakeda i kwaghaôndo u Mbakristu, i i lu icighan kwagh la yô, una fatyô u been a kwaghaôndo shon kera elegh elegh. Mba ker ken sev mbu gen yô, a wa tindi ken Tartor u Roma cii ér, i nande ukôpi mba Bibilo ken igbar. Nahan kpa, ukôpi mbagenev war, shi i hide i nger ve. Jighilii yô, avegher a vesen a ukôpi mba uhar mba Bibilo i ken zwa Grika la war, nga her zan zan nyian; ka avegher a ukôpi mba Bibilo i ken zwa Grika mba yange i hide i nger zum u i tôv Mbakristu a ican sha ayange Tor Diocletian i de ica lu a gba kpishi ga la. Kôpi u môm ngu hen geri u Rome; ugen la ngu ken iyou i koson ityakeda i i yer ér British Library la, hen geri u London, ken tar u Ingila.

Shin er i lu a zua a ngeren môm ken ngeren mba ruamabera mba hiihii, mba yange i nger sha ave mbara ga nahan kpa, ukôpi mba Bibilo jimin kua ukôpi mba avegher a Bibilo udubu imôngo war, mba her zan zan nyian. Mbagenev ya tsegh kpishi. Er yange i hide i nger ukôpi mba Bibilo nahan, i nger akaa agen kaha a kwagh u yange i nger sha hiihii laa? Ortimen sha akaa a ken Bibilo ugen, W. H. Green ôr kwagh sha kwagh u Ruamabera u ken Zwa Heberu la kaa ér: “Jighilii yô, a fatyô u kaan ér, ityakeda i sha ayange a tsuaa i i gem ken ijô igen la cii, ka Bibilo tseegh i gem i sha mkaanem ma yange i hii ngeren i a mi la vough ye.” Orgen u a lu a mfe kpishi sha kwagh u ngeren mba Bibilo mba sha ave la yô, iti na ér Sir Frederic Kenyon, a nger ér: “Aluer i tôô mkaanem ma Bibilo ma yange i nger sha hiihii la i kar sha Ubibilo mba tsuaa tsuaa, mba ve lu her zan zan nyian ne yô, mkposo una lu cuku je yô, a lu inja er kwagh kaha sha mi ga nahan, shi ikyav ia tese wang ér Ubibilo mba se lu a mi ne ka mkaanem ma yange i nger sha hiihii la vough je a kera lu kwagh u tan akperan sha mi cuku kpaa ga. A fatyô u kaan ér i nenge er ityakeda i ken Ikyuryan i He la i ôr kwagh u mimi, shi kwagh a gem sha ma ga yô.” Shi a kaa wener: “Se fatyô u kaan vangertiôr ser, jighilii yô, kwagh gema sha mkaanem ma Bibilo ma yange i nger sha hiihii la ga zan zan nyian. . . . Kpa ityakeda igen i sha ashighe a tsuaa la cii yô, a fatyô u ôron kwagh u i nahan ga.”

I Gema Bibilo ken Ijô Kpishi

Kwagh u vesen u sha uhar u a ne ve Bibilo i fetyô u lun her zan zan i va hingir takeda u uumace ve hembe fan u yô, ka sha ci u ngi ken ijô kpishi. Kwagh ne zua sha awashima u Aôndo a lu a mi ér ior mba ken akuraior man ijô cii ve ker u fan un shi ve civir un “ken jijingi man sha mimi” la.—Yohane 4:23, 24; Mika 4:2.

Bibilo i yange i hii nengen ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la geman yô, lu i ken zwa Grika i i yer ér Septuagint la. Yange i gema i sha ci u Mbayuda mba lamen zwa Grika mba ve undu haregh u Palesetina ve za lu sha ajiir agen la, shi yange i gema i i bee anyom kar er deri uhar nahan cii man shighe u Yesu va er tom na u pasen kwagh shin tar la ye. Yange i nger Bibilo jimin cii, kua vegher u Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Heberu la kpaa cii i bee, anyom uderi kpuaa nga karen yô, i gema i ken ijô igen kpishi. Ken masejime yô, utor kua upristi mba yange ma ve nôngo sha u Bibilo i samber i ar a ior la kera er nahan ga. Ve de ve ker ér ior vev mba ken côôci ve lu ken ime i ken jijingi, sha ci u ve lumun ér i gema Mkaanem ma Aôndo ken ijô i ior hemban lamen la ga.

Er Ucôôci man mbautahav mba gomoti soo ér Bibilo i de lu ga nahan kpa, ior mbagenev taver ishima gema Bibilo ken ijô igen sha igbenda i ior lamen ijô shon la, shin er lu u a fa kwagh sha mi a wua ve nahan kpaa. Ikyav i tesen yô, ken inyom i 1530 la, orbuter ugen ken tar u Ingila u yange za yunivasiti i Oxford yô, iti na ér William Tyndale, yange gema ityakeda i itian i hiihii i ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la ken zwa Buter; ityakeda i i yilan ér Pentateuch la. Shin er i hendan a na kpoghuloo nahan kpa, lu un hii geman Bibilo i ken zwa Heberu la ken zwa Buter jighilii ye. Shi ka Tyndale a lu orgeman Bibilo u hiin teren iti i Yehova ken Bibilo ye. Shin er Mbafada lu tôvon mba hendan a côôci la a ican kpoghuloo nahan kpa, Or-Ishpania ugen u fa takeda kpishi yô, i yilan un ér Casiodoro de Reina, yange wa uma na ikyo ga, nôngo kpoghuloo gema Bibilo ken zwa Ishpania; ngi i môm ken Ubibilo mba hiihii mba i gema ken zwa Ishpania yô. Yange zende ityar kpishi, za tar u Ingila man Jamani man France man Holland kua Switzerland shighe u lu nôngon una gema Bibilo una bee la. *

Nyian ne, mba geman Bibilo ken ijô igen seer a seer, shi ka i gber ukôpi mba Bibilo umiliôn imôngo. Er yange i soo ér Bibilo i de lu ga, kpa i ze hemen u lun zan zan i va hingir takeda u uumace ve hemba fan u hegen yô, tese ér kwagh u Aôndo yange na apostoli Peteru ôr ne ka mimi, ér: “Toho ka u use, faluwa a ndoor, kpa mkaanem ma Yehova yô, ma a lu her gbem sha won.”—1 Peteru 1:24, 25.

[Ngeren u shin kpe]

[Foto]

Avegher a ruamabera u mba Masoretes hide nger yô

[Foto]

Vegher ruamabera u mkaanem ma Luka 12:7 ma due sha mi yô, ér “De cian nen ga; ne gba kwagh hemba mbaatsator imôngo”

[Ngeren mba pasen orngeren]

I zua a peeji u ken hemen ne hen: National Library of Russia, St. Petersburg; peeji u sha uhar man u sha utar la di i zua a mi hen: Bibelmuseum, Münster; peeji u masen ken ijime la i zua a mi hen: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin