Bibele Li Fikise Ku Yini Ka Hina

Swa hlamalisa ku va Bibele li va kona namuntlha naswona ku nga txintxiwanga nchumu ka lona, hambileswi li nga gama ku tsaliwa ka 1.900 wa malembe lama nga hundza. A li tsaliwe ka mapapiru kumbe mapapela ya ku kala ma nga tiyanga ni ka swikhumba, naswona lirimi leli a li tsaliwe hi lona a li vulavuliwi hi vanhu vavanyingi namuntlha. Xikarhatu xin’wana hi leswaku vanhu van’wana lava a va fuma ni varhangeli va wukhongeli va zame ku li helisa.

E swi kotekise ku yini swaku Bibele li va kona namuntlha li tlhela li tiviwa hi vanhu vavanyingi hambileswi li nga tsaliwa khale? Vona swikombiso swimbirhi.

Bibele Li Tsaliwe Hi Ku Phindhaphindha

Vayisrayele va ma hlayise kahle mapapela ya ku sungula lawa a ma ni matsalwa, naswona va tlhele va ma tsala hi ku phindhaphindha. Hi xikombiso, tihosi ta Israyele a ti nyikiwe nawu wa leswaku ti fanele ti ‘titsalela buku, ti kopiyara nawu lowu nga ni vaprista ku nga Valevhi.’ — Deteronoma 17:18.

Vayisrayele vavanyingi a va swi rhandza ku lerha Matsalwa hikusa a va swi tiva swaku i Rito la Xikwembu, naswona a ma tsaliwe hi ku phindhaphindha hi vavanuna lava a va wu tiva kahle nawu. Ezra i mun’we wa vavanuna lavo, lweyi a a hlonipha Xikwembu, naswona ku vuliwe leswi hi yena a a “wu tiva kahle nawu wa Moxe lowu taka hi ka Yehovha Xikwembu xa Israyele.” (Ezra 7:6) Vavanuna van’wana a va tsala Matsalwa hi ku phindhaphindha, lava a va vitaniwa Massoretas, va phindhaphindhe Matsalwa ya Xiheberu lawa namuntlha ma vitaniwaka “Textamentu ya Khale”, kolomo ka século 6 ku ya ka século 10 E C. A va konta maletra leswaku ku nga vi ni swihoxo, leswo swi yentxe swaku Bibele li vhikeleka hambileswi va nga zama ku li helisa.

Hi xikombiso, hi lembe la 168 na Yesu a nge se ta misaveni Antíoco wa wu 4 lweyi a a fuma Siriya a zame ku helisa mabuku hinkwawu ya Matsalwa ya Xiheberu aPalestina. Leswi nga yentxeka aYuda swi kombisa swaku vona “a va handzulela ni ku hisa mapapela lawa a ma ni matsalwa loko va ma kuma.” A Enciclopédia Judaica a li “A masonchwa a ma yingisa nawu lowu hi ndlela ya mona . . . lweyi a va mu kuma a ni buku la ku kwetsima . . . a va mu khatisa hi ku mu dlaya”, kambe a swi kotekanga swaku Matsalwa lawa ma helisiwa aPalestina kumbe ka matiko man’wana.

Loko se ku hetiwile ku tsala Matsalwa ya Xigriki kumbe Testamentu Leyimpsha hi ku phindaphinda swi yentxe swaku vanhu va vanyingi va ma kuma. Hi xikombiso, Yohani a tsale buku la yena na a li ka doropa la Efeza kumbe kusuhi na kona. Kambe swiyenge swin’wana swa buku la yena swi ye swi ya kumiwa a Gibita. Vativi va ciência va vula swaku xiyenge xolexo xi game xi tsaliwa hi ku phindhaphinda kolomu ka 50 wa malembe na Yohani a tsalile buku la yena, leswo swi kombisa swaku Vakreste lava a va tshama ka matiko ya kule a va ni mapapela ya matsalwa ya ku phindhaphindhiwa ya manyingi ku tlula nkama lowu ma nga tsaliwa hi wona. Leswi vanhu va vanyingi a va li na lona Rito la Xikwembu swi yentxe leswaku li nga helisiwi.

Kuva Bibele li hangalakile ka tindhawu ta tinyingi swi pfunile leswaku li pona hambiloko se ku hundze malembe ya manyingi na Yesu a tile misaveni. Hi xikombiso, hi mixo wa 23 ka Fevereiro wa lembe la 303 E.C. Diocletian lweyi a a li Hosi ya Roma a vone masonchwa ya yena na ma gwandza swipfalo swa igreja leswaku ma hisa Matsalwa ya ku phindhaphindhiwa. Yena a a pimisa swaku a ta helisa Wukreste loko a helisa Matsalwa ya ku Kwetsima. Hi mundzuku ka kona a vule swaku a ku fanele ku hisiwa Matsalwa hinkwawu ya Bibele ka tiko la Roma na swi voniwa hi xitshungu. Kambe Matsalwa man’wana a ma hisiwanga se ku tirhisiwe wona leswaku ku tsaliwa man’wana. Ntiyiso hi leswaku swiyenge swimbirhi swa swikulu swa Bibele la Xigriki swi kona anze namuntlha. Xin’we xa kona xi le ka tiko la Roma lexin’wana xi le Inglaterra.

Hambileswi ku kalaka ku nga se kumiwa matsalwa ya ku sungula ya ku tsaliwa hi voko ku ni maBibele ya manyingi ya khale lawa ma nga tsaliwa hi ku phindhaphindha hi voko lawa ma nga pona anze ka masiku ya hina, man’wana ya wona i ya khale hintamu. Indje leswi nga tsaliwa ka Matsalwa ya khale swi txintxiwile nkama a swi phindhaphindhiwa? Ntivi leyi vitaniwaka Green yi vule leswi hi Matsalwa ya Xiheberu: “A ku na buku lin’wana la khale leli nga tsaliwa hi ku phindhaphindha hi ndlela ya yinene ku fana ni Bibele.” Ntivi yin’wana leyi vitaniwaka Frederic Kenyon yi vule leswi hi Matsalwa ya Xigriki: “Mabuku ya Testamentu Leyimpsha a ma na swihoxo”, a tlhele a vula swaku: “Swa twala ku vula swaku Bibele la tshembeka. . . . Kambe leswo a hi nge swi vuli hi buku lin’wana la khale.”

Wuhundzuluxeli La Bibele

Nchumu wun’wana wa lisima wu nga yentxa leswaku Bibele li tiviwa hi vanhu va vanyingi a misaveni hileswi li kumekaka hi tirimi ta tinyingi. Leswo swi fambisana ni leswi Xikwembu xi swi lavaka, swaku vanhu va matiko hinkwawu, tirimi hinkwatu va xi tiva ni ku xi tirhela, “na va kongomisiwa hi moya wa xona wa ku kwetsima ni ntiyiso.” — Yohani 4:23, 24; Mikiya 4:2.

A wuhundzuluxeli la Septuaginta wa Xigriki li tiviwa tani hi wuhundzuluxeli la ku sungula la Matsalwa ya Xiheberu leli nga hundzuluxeleliwa Vayuda lava a va vulavula Xigriki lava a va nga tshami Palestina. Li hete ku hundzuluxeliwa kolomu ka 200 wa malembe na Yesu a nga se ta misaveni. Loko Bibele hinkwalu se li game ku tsaliwa li hundzuluxeliwe hi tirimi ta tinyingi. Hi ku famba ka nkama, tihosi ni vafundhisi lava a va fanele va yentxa hinkwaswu swaku vanhu va va ni Bibele, va yentxe swaku Bibele li nga hundzuluxeliwi hi tirimi leti vanhu a va vulavula tona.

Hi mhaka leyo, va yentxe swaku vanhu va nga xi tivi Xikwembu. Kambe ku ve ni vavanuna lava va nga veka wutomi la vona nghozini swaku va hundzuluxela Bibele hi lirimi leli vanhu a va li twisisa. Hi xikombiso, hi 1530 William Tyndale lweyi a nga djondza Oxford a yentxe 5 wa mabuku ya ku sungula ya Matsalwa ya Xiheberu. Hambileswi a a kanetiwa a ve wanuna wa ku sungula na a hundzuluxela Matsalwa ya Xiheberu hi Xinghiza naswona a ve wa ku sungula a tirhisa vito la ku Yehovha hi Xinghiza. Mutivi mun’wana wa Bibele, Casiadoro de Reina va zame ku mu dlaya makhambi ya manyingi hileswi a a tirha ka ku hundzuluxela Bibele hi lirimi la yena la Xipanyol. A ye a Inglaterra, Alemanha, França, Holanda ni Suiça na a zama ku hetisa wuhundzuluxeli leli a a li yentxa. *

Swoswi Bibele la ha tama li hundzuluxeliwa hi tirimi ta tinyingi naswona ku humesiwa maBibele ya manyingi. Kuva li ponile anze namuntlha li tlhela li tiviwa hi vanhu va vanyingi swi kombisa swaku i ntiyiso marito ya mupostolo Pedru lama nge: “Byanyi la woma, swiluva swa wa, kambe rito la Yehovha li tshama hi masiku ni masiku”. — 1 Pedru 1:24, 25.

[Nhlamuselo a Hansi]

[Kwadru/Swifaniso]

HI LINI WUHUNDZULUXELI NI FANELAKA NI LI LERHA?

Tirimi ta tinyingi ti ni Wuhundzuluxeli la ku hambana la Bibele. Marito man’wana ma tirhisiwaka ka Bibele ma karhata ku ma twisisa naswona a ma ha tirhisiwi hi vanhu vavanyingi. Ka tirimi tin’wana vahundzuluxeli va lava swaku vanhu va nga karhateki loko va lerha kambe a va na mhaka swaku leswi va nga swi tsala i ntiyiso kumbe a hi ntiyiso. Se tirimi tin’wana ti hundzuluxela rito hi rito.

A Bibele la Xinghiza la Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani la Matsalwa ya ku Kwetsima, leli nga humesiwa hi Timboni ta Yehovha, li hundzuluxeliwe hi ka tirimi leti Bibele a li tsaliwe hi tona khale naswona lava va nga li hundzuluxela a va titivisanga. Bibele leli li tirhisiwile leswaku ku hundzuluxeliwa maBibele man’wana hi 60 wa tirimi. Kambe lava a va hundzuluxela maBibele lawa, a va kambela swaku leswi a swi tsaliwile swa yelana ni leswi nga tsaliwa ka maBibele ya ku sungula. A Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani li tikarhatela ku tsala marito lawa ma nga tirhisiwa ka maBibele ya ku sungula loko marito lawa ma nga txintxi ntiyiso. Vahundzuluxeli va zama ku yentxa leswaku Bibele li twisiseka ka vanhu namuntlha, ku fana ni leswi matsalwa ya ku sungula a ma li xiswona ka nkama wa ku tsaliwa ka Bibele.

Tintivi tin’wana ti kambela maBibele lawa ma tirhisiwaka namuntlha ku patsa ni Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani. Na ti lava Wuhundzuluxeli leli kalaka li nga vulavuli ntiyiso. Mun’we wa tintivi ta kona hi Jason David BeDuhn, professor wa tidjondzo ta wukhongeli wa Universidade do Norte do Arizona, EUA. Hi 2003 a humese buku leli nga ni 200 wa mapajina leli a li vulavula hi 9 wa “maBibele lawa ma tirhisiwaka hintamu ka matiko lawa ku vulavuliwaka Xinghiza.” Ka tindzimana leti a nga ti kambela a a fananisa leswi swi nga tsaliwa ka maBibele ya Xinghiza ni leswi a swi tsaliwile ka Bibele la Xigriki. Hinkwaswu leswo a a zama ku kuma swihoxo leswi a swi ta va swi yentxiwile hi vahundzuluxeli. Se a kume swa ku yini?

Handle ka Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani (hi Xinghiza), ku kambeliwe maBibele lawa: The Amplified New Testament, The Living Bible, The New American ­Bible With Revised New Testament, New American Standard Bible, The Holy Bible​—New International Version, The New Revised Standard Version, The Bible in Today’s English Version, na King James Version.

BeDuhn a vula swaku vanhu va vanyingi ni vatsali va Bibele va kholwa swaku Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani, li hambanile hi kuya hi leswi vahundzuluxeli va kholwaka ka swona hi mhaka leyo a vula swaku: “Ku hambana ka kukulu ku nga kona hi leswi Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani li vulavulaka ntiyiso.” Hambileswi BeDuhn a kalaka a nga pfumelelani ni mintiyiso yin’wana yi nga ka Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani a vula leswaku: “I Wuhundzuluxeli leli vulavulaka ntiyiso loko li fananisiwa ni maBibele man’wana.” Yena a li “i wuhundzuluxeli la linene”

Dr.Benjamin Kedar, ntivi ya lirimi la Xiheberu ya le Israyele, na yona yi vulavule minchumu ya ku fana hi Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani. Hi 1989 yona yi te: “Wuhundzuluxeli leli li kombisa swaku lava va nga li hundzuluxela va tikarhatile leswaku va pfuna vanhu ku twisisa ntiyiso wa Bibele. . . . Ka Wuhundzuluxeli la Misava ya Nyuwani a ni se tshama ni tsumbula minchumu leyi yentxaka vanhu va twisisa minchumu ya ku a hi ntiyiso.”

Tivutise leswi: ‘Hi mhaka muni ni lerha Bibele? Ni lava ku lerha Bibele leli kalaka li nga karhati kambe na ni nga na mhaka swaku li vulavula ntiyiso? Kumbe ni lava ku lerha Bibele leli nga ni ntiyiso lowu a wu tsaliwile ka Bibele la ku sungula?’ (2 Pedru 1:20, 21) Leswi u nga ta hlamula swona swi ta kombisa Wuhundzuluxeli la Bibele leli u lavaka ku li lerha.

[Xifaniso]

Matsalwa ya ku tsaliwa hi voko ya Vamasoreta

 [Xifaniso]

Papela leli nga tsaliwa buku la Luka 12:7, “. . . mi nga chaveni; n’wina mi va lisima ku tlula swinyenyana swa swinyingi swa switsongo”

[Vinyi va Xifaniso]

Pajina la ku sungula: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin