ТӘСӘВВҮР един ки, сиз биринҹи әсрдә јашајырсыныз вә јығынҹағыныза һәвари Булусдан мәктуб ҝәлиб. Мәктуб охунан заман ешидирсиниз ки, һәвари Булус дәфәләрлә Мүгәддәс Јазылардан ситатлар ҝәтирир (2 Тимутијә 3:15). Бу дәм сиз өз-өзүнүзә дејирсиниз: «Каш мән онун һарадан ситат ҝәтирдијини ҝөрәрдим». Анҹаг бу, елә дә асан олмајаҹаг. Нә үчүн?

Ҝәлин бахаг ҝөрәк, Булусун дөврүндә мөвҹуд олан Төвратын әлјазмаларынын ҝөрүнүшү неҹә иди. Онлардан биринин шәкли бу сәһифәдә ҝөстәрилир. Бу, Өлү дәниз әлјазмаларындан бири олан Әшија китабынын бир парчасыдыр. Сиз нә ҝөрүрсүнүз? Бүтөв бир мәтн! Орада бир дәнә дә олсун дурғу ишарәси јохдур. Мәтн нә фәсилләрә, нә дә ајәләрә бөлүнүб.

Мүгәддәс Китабы јазанлар мәтни фәсилләрә вә ја ајәләрә бөлмүрдүләр. Онлар садәҹә олараг Аллаһдан назил олан һәр кәлмәни јазырдылар. Бунун сајәсиндә охуҹулар мәлуматы һиссә-һиссә јох, там шәкилдә алырдылар. Бәс сиз севдијиниз бирисиндән мәктуб алсајдыныз, ону неҹә охумаг истәјәрдиниз? Чох еһтимал ки, һиссә-һиссә јох, там шәкилдә.

Лакин фәсилләрин вә ја ајәләрин олмамасы чәтинлик јарадырды. Һәвари Булус Мүгәддәс Јазылардан ҝәтирдији ситатларын јерини јалныз «неҹә ки јазылыб» вә ја «Әшија белә дејиб» кими сөзләрлә ҝөстәрә биләрди (Ромалылара 3:10; 9:29). Әҝәр сиз Мүгәддәс Јазылара бәләд дејилдинизсә, чәтин ки һәмин ситатларын јерини тапардыныз.

Бундан әлавә, һәмин Мүгәддәс Јазылар Аллаһдан назил олан бир хәбәрдән ибарәт дејилди. Ерамызын биринҹи әсринин сонунда онлар артыг 66 китабдан ибарәт бир коллексијаны тәшкил едирди! Буна ҝөрә дә әксәр охуҹулар Мүгәддәс Китабда фәсилләрин вә ајәләрин олмасына чох севинирләр. Чүнки бунун сајәсиндә онлар конкрет мәлуматы, мәсәлән, һәвари Булусун өз мәктубунда ҝәтирдији ситатлары асанлыгла тапа билирләр.

Сиздә белә бир суал јарана биләр: «Бәс Мүгәддәс Китабы фәсилләрә вә ајәләрә кими бөлүб?»

Мүгәддәс Китабы фәсилләрә бөлән шәхс Кентенберринин сонрадан архијепископу олмуш инҝилтәрәли дин хадими Стефан Лангтон иди. О, буну ерамызын 13-ҹү әсринин әввәлләриндә Франсанын Парис университетиндә мүәллим кими ишләјәркән етмишди.

Һәлә Лангтондан әввәл алимләр Мүгәддәс Китабы ҹүрбәҹүр үсулларла кичик бөлмәләрә вә ја фәсилләрә ајырмышдылар. Ҝөрүнүр, әсас мәгсәд, лазым олан јери тез тапмаг иди. Сизҹә, һансыса фикри бүтүн китабда, мәсәлән, Әшија китабынын 66 фәслиндә ахтармаг асан оларды, јохса конкрет бир фәсилдә?

Амма бу бөлҝүләрин дә бир әммасы вар иди. Алимләр бир-биринә ујғун ҝәлмәјән бөлҝү үсуллары иҹад етмишдиләр. Мәсәлән, һал-һазырда 16 фәсилдән ибарәт «Маркын мүждәси» һарадаса 50 фәсилә бөлүнмүшдү. Лангтонун дөврүндә Парисдә мүхтәлиф өлкәләрдән олан тәләбәләр вар иди. Онлар өзләри илә  доғма јурдларындан Мүгәддәс Китаб нүсхәләри ҝәтирмишдиләр. Амма мүәллимләрлә тәләбәләр арасында ајәләри тапмагда проблем јаранырды. Чүнки һәрәдә фәсилләр бир ҹүр бөлүнмүшдү.

Беләҹә, Лангтон тәкмилләшмиш јени бөлҝү системи јаратды. Бу үсул «охуҹуларын вә мирзәләрин лап үрәјинҹә олду» вә беләҹә, «тез бир заманда бүтүн Авропаја јајылды» («The Book — A History of the Bible»). Бу ҝүн әксәр Мүгәддәс Китаб нүсхәләриндә бу бөлҝү системини ҝөрмәк олар.

Тәхминән 300 ил сонра, јәни 16-ҹы әсрин орталарында Франсанын танынмыш типограф-алими Роберт Естјен иши даһа да асанлашдырды. Мәгсәди о иди ки, даһа чох инсан Мүгәддәс Китабы охујуб арашдырсын. О, нөмрәләнмиш фәсил вә ајәләрин ваһид бир системә салынмасынын бөјүк фајда ҝәтирәҹәјини дәрк едирди.

Мүгәддәс Китаб мәтнини ајәләрә ајырмаг фикри Естјенә мәхсус дејилди. Ондан әввәл артыг башгалары бу фикри реаллашдырмышдылар. Мисал үчүн, әсрләр өнҹә јәһуди чапчылары Әһди-Әтигин, јәни Төвратын бүтүн мәтнини фәсилләрә јох, садәҹә ајәләрә бөлмүшдүләр. Анҹаг јенә дә ваһид бир систем јаранмамышды.

Естјен Әһди-Ҹәдиди, јәни Инҹили јени үсулла ајәләрә бөлдү вә ону Төвратын бөлҝү үсулу илә тутушдуруб ваһид бир системә салды. О, 1553-ҹү илдә Мүгәддәс Китабы там шәкилдә франсыз дилиндә нәшр етди. Һәмин систем мүасир Мүгәддәс Китаб нүсхәләринә дә тәтбиг олунуб. Бәзиләри бунун әлејһинәдир: онларын фикринҹә, Мүгәддәс Китабын мәтнини ајәләрә бөләндә мәтн санки парчаланыр вә бир-бири илә әлагәси олмајан фикирләр мејдана чыхыр. Лакин диҝәр наширләр Естјенин бу системини тез бир заманда мәнимсәдиләр.

Нөмрәләнмиш фәсилләр вә ајәләр чох садә бир идеја кими ҝөрүнүр. Бунун сајәсиндә санки һәр ајәнин Мүгәддәс Китабда өз почт үнваны вар. Дүздүр, фәсил вә ајәләрин бөлҝүсү Аллаһ тәрәфиндән илһам алмајыб вә онлар бәзән Мүгәддәс Китаб мәтнләрини гәрибә јерләрдә кәсирләр. Анҹаг бизим үчүн әһәмијјәт кәсб едән ситатлар ҝәтирәндә, һансыса ајәни вурғулајанда вә киминләсә бөлүшәндә бу, ишимизи асанлашдырыр. Санки һансыса бир китабда вә ја сәнәддә јадда сахламаг истәдијимиз ифадәләрин алтындан хәтт чәкирик.

Мүгәддәс Китабын фәсилләрә вә ајәләрә бөлүнмәси иши асанлышдырса да, унутмамалыјыг ки, там шәкли ҝөрмәк — Аллаһын хәбәрини там баша дүшмәк лазымдыр. Буна ҝөрә дә ајры-ајры ајәләри охумаг әвәзинә, өзүнүздә контексти охумаг вәрдиши јарадын. Белә етсәниз, хилас үчүн сизә «һикмәт вермәјә гадир олан Мүгәддәс Јазылары» ҝетдикҹә даһа јахшы биләҹәксиниз (2 Тимутијә 3:15).