•  Umulandu mulingile ukubikila amano ku fya kulya mulya

•  Ifintu 4 ifingamwafwa ukulalya ifya kulya ifishingamulwalika

•  Ifintu fitatu ifingamwafwa ukulalya ifya kulya ifisuma

•  Ubufi ubo abantu balanda

 Fimo ifingalenga mwaba no bumi ubusuma, fya kulya mulya. Nga tamulelya ifya kulya ifingamulwalika kabili ifisuma ifya mulyo, ubumi bwenu kuti bwawaminako. Lelo nga ca kuti tatulelya ifya kulya fya mulyo kabili ifishasungwa bwino, kuti kwalenga twalwala amalwele ayakalamba, nga filya fine ukubika amafuta ayali ne fiko muli motoka kwingalenga yaonaika mu kupita kwa nshita. Kwena te kuti mulwale apo pene fye, lelo mukuya kwa nshita kuti mwalwala.—Abena Galatia 6:7

 Akabungwe ka World Health Organization (WHO) katile “mu calo cimo na cimo mwi sonde lyonse, mwaliba abantu balwala amalwele ayesako pa mulandu wa kubulisha ifya kulya mu mubili, e lyo na malwele ayesako pa mulandu wa kulya ifya kulya ifishawama ku mubili, ifilenga umuntu aina ukucila mu cipimo.” Ukulya ifya kulya ifishili bwino, kuti kwalenga mwalwala amalwele pamo nga ubulwele bwa mutima, lupuma (stroko), shuga, e lyo na kansa. Ukulingana no kufwailisha ukwacitilwe, mu mwaka umo uwa nomba line abantu nalimo amamilioni 11 balifwa pa mulandu wa kukanalya ifya kulya ifisuma. Akabungwe ka WHO kasangile ukuti ukulya ifya kulya ifikwete utushiishi tuleta amalwele, na kulenga abantu abengi ukulafwa cila bushiku kabili na kulenga na bantu abengi nga nshi ukulwala.

 Amashinte ya mafunde ya mu Baibolo yalalenga twaishiba umulandu cacindamina ukulya ifya kulya ifishingatulwalika kabili ifya mulyo. Baibolo itila Lesa “e intulo ya mweo.” (Amalumbo 36:9) Ubumi bupe, kanshi nga tulesunga bwino ubumi bwesu no bwa ndupwa shesu ninshi tulelanga ukuti tulatasha. Moneni ifyo mwingacita pa kuti mube no bumi ubusuma.

 1. Mulepekanya bwino ifya kulya.

 Mulandu nshi cacindamina? Pantu utushiishi a utuleta amalwele nga tuli mu fya kulya na menshi kuti twaingila mu mubili no kumulwalika.

 Ifyo abasambilila ifya bumi balanda:

•   Ilyo tamulatendeka ukupekanya ifya kulya, mulingile ukusamba ku minwe na sopo na menshi. b Mulingile ukufikina ku minwe pa masekondi 20. Na kabili mulingile ukufikina pa muulu wa cisansa, pa kati ka cikumo cimo na cimo, na mu maala. Lyena kuti mwasukulula ku minwe no kupukutako.

•   Mulebomfya sopo na menshi ukusamfya apo muleputwila ifya kulya, ibeseni e lyo na fimbi ifyo mulebomfya. Na kabili, umo mwaputwila ifya kulya mwalaipika, te kwesha ukuputwilamo ifyo mwalalya ukwabula ukwipika.

•   Mulesamfya ifisabo no musalu, kabili kuti mwabikako umuti uwipaya utushiishi ku fya kulya, nga ca kuti uko mwikala pa kutapilisha ifilimwa babomfya amenshi umwaba ubusali.

 2. Mulebika ifya kulya ifyaipikwa fyeka ne fishaipikwa fyeka.

 Mulandu nshi cacindamina? Pantu utushiishi kuti twafuma ku fya kulya ifishaipikwa pamo nge nama no kuya ku fyaipikwa.

 Ifyo abasambilila ifya bumi balanda:

•   Ilyo muleshita ifya kulya ku maliketi, mwilabika pamo ifya kulya ifishaipikwa maka maka inama, ne fya kulya fimbi ifyaipikwa.

•   Nga mwaputula inama, mulingile ukusamba ku minwe bwino bwino, ukusamfya umwele mwacilabomfya, no mo mwacilaputwila ilyo mushilatendeka ukuputula fimbi.

 3. Muleshininkisha ukuti ifya kulya muleipika na fipya bwino sana.

 Mulandu nshi cacindamina? Pantu utushiishi tulafwa nga ca kuti ifya kulya fyapya ukufika apo fifwile ukupiila.

 Ifyo abasambilila ifya bumi balanda:

•   Muleipika ifya kulya mpaka fyakaba sana. Ifya kulya pamo nga inama fifwile ukukaba kumo na mu kati ukufika ku ma digre Celsius 70 mu masekondi nalimo 30.

•   Mulingile ukwipika supu ne fya kulya ifikwata umuto mpaka fyabilauka

•   Ilyo mushilalya ifya kulya mwashilepo, mufwile ukufikafyako ica kuti fyakaba fyalafuuka ne cushi.

 4. Mulesunga ifya kulya ukulingana ne fyo filingile ukusungwa, ifilingile ukuba umwatalala emo mwafisungila ne filingile ukuba apa kaba ifyo fine.

 Mulandu nshi cacindamina? Pantu nga ca kuti ifya kulya fyasungilwa apa kabile amadigre Celsius pa kati ka 5 na 60 pa mamineti fye 20, utushiishi fikwata tulafulilako. Na kabili, nga ca kuti inama taisungilwe umwatalala ukulingana na apo ilingile ukusungilwa, utushiishi tumo utuleta amalwele, tulapanga sumu iya kuti nangu mwipike shani te kuti ifume.

 Ifyo abasambilila ifya bumi balanda:

•   Mulesungila ifya kulya umwakaba sana nelyo umwatalala sana te kwesha ukufisunga ifya cifulefule, pa kuti utushiishi tatusandene.

•   Mwilasha ifya kulya apa kabile icifulefule pa ma-awala ukucila yabili nelyo ukufibika apa kabile amadigri Celsius 32 pe awala limo nelyo ukucilapo.

•   Nga mwaipika ifya kulya, shininkisheni ukuti ilyo mushilatendeka ukulya ninshi na fikaba.

 1. Mulelya ifisabo ifyalekanalekana no musalu cila bushiku

 Mu fisabo na mu musalu e mufuma amavitamini, na ma minerals ne fintu fimbi ifyo umubili ukabila pa kuti tube no bumi ubusuma. Akabungwe ka WHO kalanda ukuti, umubili wenu ulakabila ifisabo no musalu amagramu 400 cila bushiku. MuIi aya magramu 400 tamuli ifya kulya pamo nga ifyumbu na tute.

 2. Mulelya fye ifya kulya ifyakwata amafuta ayasuma.

 Akabungwe ka WHO kalanda ukuti tamufwile ukulalya sana ifya kulya fya kusalula, ifyo babikako umuti wa kuti fionaika bwangu nelyo ifya kufumbika ifyo bapanga ifingi pa muku umo. Ilingi iline ifi fya kulya tafikwata amafuta ayasuma ayakabilwa mu mubili. Nga kuti mwakumanisha, mulebomfya amafuta ayashikosa. c Aya mafuta yaliwamapo ukucila amafuta ayakosa nga nayekala.

 3. Mwilalya sana ifya shuga nelyo umucele

 Akabungwe ka WHO kalanda ukuti, abakalamba tabafwile ukulya umucele ukucila pali ka supuni akanono cila bushiku. Na kabili, aka kabungwe katile tabalingile ukulya shuga ukucila pa ma supuni ayanono 12 ayashaisulisha cila bushiku. d Shuga e yo babomfya sana pa kupanga amadrinki ne fya kulya ifyo bapanga ifishakwata umulyo. Ku cakumwenako, ibotolo limo ilya drinki ilikwete nalimo amamililita 355 mulaba amasupuni ayanono ayashuga 10. Nangu ca kuti mu amadrinki yalapeela amaka, tamwaba umulyo.

 Baibolo itila “Uwasalapuka nga amona ububi alabelama, lelo imbulwa mano shena shiya fye no kukandwa.” (Amapinda 22:3) Kuti mwalanga ukuti mwalisalapuka ilyo mulesala ifyo mufwile ukulya no kwalukako muli fimo. Na kabili mukalanga ukuti mulatasha Lesa pa mweo no bumi ubusuma ubo amupeela.

 Ubufi: “Kale natendeka ukulya ifya kulya ifishakwata umulyo, kanshi te kuti ndeke ino nshita.”

 Icine: Abafwailisha pa fintu basanga ukuti nga mwatendeka ukulya ifya kulya ifyakwata umulyo kabili ifisuma te kuti mufwe bwangu kabili mukanonkelamo sana nga mwatwalilila ukulya ifya kulya ifisuma.