Bushe mwaleya ku mapepo ilyo mwali abaice?

Ee. Bamayo balepepa ku Katolika. Nomba ilyo nabelengele pa nkondo ba Katolika balelwa na bashilamu mu myaka ya kale, calengele impate sana imipepele. Na kabili, nalibelengele na pa mipepele imbi iishali ya Bwina Kristu, lelo nayo ine tayansekeshe nakalya. Ilyo nakumenye imyaka 14, naishiletendeka ukutontonkanya ukuti ifi mu mipepele mwaba imibele yabipa, cilangilila fye ukuti Lesa takwaba. Kanshi ilyo nasambilile ku sukulu ukuti ifintu fyasangwike fye, naishilesumina ukuti ifintu fyaishilebako fye.

Cinshi calengele ukuti mutemwe sayansi?

Ilyo nali ne myaka 7, kwali abampele microscope kabili nali-itemenwe nga nshi. Naleibomfya sana ku kumwenako ifishishi ifimoneka bwino pamo nga ifipelebesha. Na kabili natendeke ukubomfya iyi microscope ku kusambilila pa fyaba mu mulopa wandi no kufilinganya ku fyaba mu mulopa wa nama shimbi.

Cinshi calengele ukuti mutendeke ukufwaya ukwishiba ifyo ubumi bwatampile?

Ilyo nali ne myaka 22, nakumene na sayantisti umo uwali Inte ya kwa Yehova. Asumine ukuti Lesa e wapangile ubumi. Calimpapwishe sana. Nalemona kwati nkamushinina fye bwangu bwangu ukuti ifyo asuminamo fya bufi. Lelo nalipapile pantu ifyasuko alenjasuka fyaleumfwika bwino sana. Nalefwaisha ukwishiba icalenga abantu ukusumina muli Lesa.

Papitile fye imyeshi iinono, nakumene na Nte umo uwaishibe sana ifya kuundapa abantu. Ilyo anjipwishe nga kuti natemwa ukwishiba ifyo asuminamo, nalisumiine pantu nalefwaya sana ukwishiba ico abantu basuminina ukuti Lesa eko aba. Na kabili nalefwaya ukumwafwa pa kuti afume ku fisambilisho fya bufi ifyo asumiinemo.

Bushe mwalimushiniine ukuti ifyo asumiinemo fya bufi?

Iyo mukwai. Nalifililwe. Natendeke ukufwailisha ifyebo pa fyo ubumi bwatendeke. Nomba nalipapile  ukusanga ukuti na basayantisiti bamo abasambilila sana baletila ulusandesande fye lumo lwaliba ulwapikana ica kuti basumina ukutila talwatendekele pano pe sonde. Bamo batila insandesande shifwile shafumine ku fibumbwa fimo ifyaba mu lwelele. Ala basayantisti balanda fye ifyapusanapusana pa fyo ubumi bwatendeke.

Bushe basayantisti balasuminishanya muli fimo?

Icipapusha ca kuti basayantisti abengi balasuminishanya ukuti kufwile kwali fimo ifyacitike ifyalengele ubumi ukwisa tendeka fye ubwine bweka. Nomba ine natendeke ukutontonkanya ukuti, ‘Nga ca kutila aba bantu te kuti balondolole bwino bwino ifyo ubumi bwaitendekele fye ubwine ukwabula Kabumba, kuti bashininkisha shani ukuti ifyo balanda fya cine?’ E ico natampile ukusambilila Baibolo pa kuti njishibe ifyo ilanda pa fyo ubumi bwatendeke.

Finshi mwasangile ilyo mwatampile ukusambilila Baibolo?

Natampile ukushininwa ukuti kwaliba Kabumba ilyo naleya nde sambilila Baibolo. Ku ca kumwenako, ni nomba line fye basayantisti baishibe ukuti imyulu ne sonde fyalikwete intendekelo. Nomba ilembo lya kubalilapo mu Baibolo ilyalembelwe kale sana apapitile ne myaka nalimo 3,500 litila: “Pa kutendeka Lesa apangile umuulu e lyo ne sonde.” * E lyo kabili nalimona ukuti Baibolo nga yalanda pali fimo ifyakuma sayansi, taibepa.

Bushe ifi mwasambilila sayansi tacamwafishe sana ukusumina muli Lesa?

Iyo. Ilyo natendeke ukwiluka ukuti Lesa e ko aba, ninshi naliba pa yunivesti pa myaka itatu. Na kuba, nga ndesambilila sana pa fyo ifya mweo fyapangwa, e lyo nshininwa sana ukuti kwaliba Kabumba.

Finshi fimo ifyo mwasambilila ifyalenga mushininkishe ukuti kwaliba Kabumba?

Nalisambilila pa fyo umuti ubomba mu mubili wa muntu ne fyo umubili wesu ucita ku fiko ifisangwa mu mulopa. Nalitemenwe sana ilyo nasambilile pa fyo bongobongo icingililwa ku fintu fimo ifiba mu mulopa ifingayonaula. Caba kwati mwaliba ifibumba ificilikila umulopa uukwete ifiko pa kuti tawingile mu nsandesande sha kuli bongobongo.

Mulandu nshi ici cibela icakupapusha?

Papita imyaka ukucila pali 100 ilyo basayantisti baishibe ukuti nangu ca kutila ifiko ifingila mu mulopa wesu kuti fyaya ku filundwa fyonse ifya mubili wesu, kuli bongobongo na mu mungololo mwena te kuti fingilemo. Ici cilampapusha sana pantu kwaliba utumishipa utunono utwingi nga nshi ututwala umulopa ku nsandesande ishaba muli bongobongo. E lyo umulopa e uwamya ne nsandesande sha kuli bongobongo shonse no ku shipeela ifya kulya e lyo no mwela usuma uwa oxygen. Nomba cinshi cilenga ukuti umulopa umuli ifingalenga ubusanso ulefilwa ukufika kuli bongobongo? Pa myaka iingi, basayantisti tabaishibe nakalya.

Nomba bushe bongobongo icingililwa shani?

Utumishipa umwenda umulopa tatwaba kwati twa pulastiki ica kuti ifili ku nse te kuti fingile mukati. Lelo twapangwa ne nsandesande. Ici cilenga ukuti utuntu twalekanalekana utwaba mu mulopa tuleingila muli ishi nsandesande no kupita pa kati ka nsandesande. Nomba insandesande ishapanga imishipa iyaba muli bongobongo shena shalipusanako, pantu shalititikana icine cine. Ala ifyo ishi nsandesande shapangwa filapapusha nga nshi. Shapangwa mu musango wa kuti shileleka ifintu fimo pamo nga oxygen, na glucose ukwingila muli bongobongo e lyo no kufumyamo carbon dioxide. Kabili ishi insandesande shilacilikila amaprotini ne fintu fimbi pa kuti filaingila muli bongobongo. Kanshi ifi e fyo bongobongo icingililwa ku fingaleta ubusanso. Bushe kwena icintu ca kusungusha nge ci nalandapo kuti twatila caishilebako fye ceka? Iyo, kwaliba uwa cipangile.