Mulandu Nshi “Aba Bwananyina ba ku Poland” Balepakashilwa?

Mu 1638 ing’anda ya mafunde iya ku Poland yalilungulwishe sana akalibumba akanono akaleitwa ati Aba Bwananyina ba ku Poland. Balibonawilile Icalici na bamashini ba kupulintilako. Balibesalile yuniversiti wabo uwaleitwa University of Raków, kabili baprofesa abalefunda palya balibatamfiishe ku fyalo fimbi.

Imyaka 20 pa numa, ing’anda ya mafunde yalicitilepo na cimbi. Yakambishe bonse abali muli lilya ibumba, abafikile ku mpendwa ya 10,000, no kucilapo ukufumamo mu Poland. Ni shani fintu imibele yaishilebipa mu calo, ico pali ilya nshita, caishibikwe ukuti, e cacililepo ukusuminisha imipepele yalekanalekana ne fisumino pa fyalo fyonse ifya ku Bulaya. Cinshi Aba Bwananyina ba ku Poland baacitile pa kuti balebacusha filya?

CATENDEKE lintu bamo mu Polands Calvanist Church balekele ukukonka ifisumino fimo. Icaletele sana ifikansa cifundisho ca Bulesa Butatu. Intungulushi sha kabungwe kalesapika pa lwa cifundisho shalikeene ukuti Bulesa Butatu te cifundisho ca mu malembo. Ici calikalifye intungulushi she calici kabili calengele ukuti balya abali muli kalya akabungwe kalesapika pa lwa cifundisho bashe icalici.

BaCalvinist bainike balya abashile icalici ati Abena Arius, * lelo abali muli kalya akabungwe baleyita ati Abena Kristu nelyo Aba Bwananyina ba ku Poland. Pa nshita imo ine baishibikwa ukuti bena Socinus, ukwinikilwa kuli Laelius Socinus, umwina Italy, umukonshi wa kwa Servetus uwali nalume wa kwa Faustus Socinus uwaile ku Poland uko ailelumbuka muli kalya kabungwe.

Pali ilya nshita umusambashi, umwina Poland, Jan Sienieński, alefwaya ukupeela icalici lipya ico aitile ukuti “icifulo ca mutalalila, icataluka ku bantu” ica kulundulukilamo. Ukubomfya insambu shaibela isho imfumu ya ku Poland yamupeele, Sienieński aishilesanga itauni lya Raków, ilyo mu kupita kwa nshita lyasangwike icifulo cikalamba ica fisambilisho fya ciSocianist mu Poland. Sienieński apeele abekashi ba mu Raków insambu ishingi, ukusanshako fye na maipepele.

Ili tauni lipya lyalicebwishe abantu pamo nga intukushi, badokota, abasambilile fya kutumbinkanya imiti, abekashi ba mu musumba, na bakanabesa ba mu tubungwe twapusanapusana. Na kabili, aba fya mapepo na bo balikonkolokeleko ukufuma ku Poland, Lithuania, Transylvania, France, e lyo na ku England. Nangu cibe fyo, te bonse abaile ku Raków abalekonka fintu abena Socinus basuminemo; e co mu myaka itatu iyakonkelepo, ukufuma mu 1569 ukufika mu 1572, Raków asangwike icifulo ca kulanshanya kwa mutatakuya pa lwa fya mapepo. Cinshi cafuminemo?

Ing’anda Iyaakanikana

Akabungwe ka baSocinus kaalyakanikana, mwali abakonkele sana ifisumino fikalamba e lyo na bashafikonkele sana. Nangu cibe fyo, te mulandu no ko kupusana, ifisumino fyabo fyali ifyaibeela. Balikeene icisumino ca Bulesa Butatu; tabalebatisha utunya, bonse tabalekwata ifyanso, tabalebomba  nga bacilolo ba buteko. * Balikeene ukuti helo te cifulo ca kulungulushishamo. Muli fyonse fye, balisuulile ifishilano fya mipepele.

Bashimapepo ba ciCalvinist na ba ciKatolika balumishe ukukaanya pa kabungwe ka bena Socinus. Lelo bashimapepo ba cina Arius, bashukile shilya nsambu sha maipepele isho bapeelwe ku shamfumu sha kuPoland pamo nga Sigismund II Augustus na Stephen Báthory ku kusambilisha ifisumino fyabo.

Umulimo Ushaikulila uwa kwa Budny

Ubupilibulo bwa Baibolo ubwa ciCalvinist, ubwalebomfiwa sana pali ilya nshita, tabwaleyafwa sana bakabelenga. Ubu bupilibulo, tabwafumine ku ndimi sha kutendekelako, lelo bwafumine kuli Vulgate wa ciLatin no bupilibulo bwa ciFrench ubwaliko pali ilya nshita. Icitabo cimo catila, “Bucishinka no kulungika kwa fyebo fyalilofiwe pa mulandu wa kufwaya fye ukuti ifyebo fyumfwike ifya kusekesha. Baalibikilemo ifilubo ifingi. Na muli fyo, baipwishe Szymon Budny uwali uwasoma sana ukuti alungike bulya bupilibulo. Atontonkenye ukuti icingawama kutendeka fye ukupilibula cipya cipya ukucila ukulungika ifilubo. Budyn atendeke ukupilibula mu 1567.

Lintu alepilibula, Budyn alibebetele amashiwi yonse ne fyo yapusana kuli yambi mu nshila yashabalile ayabebetwamo mu Poland. Nga ca kuti camwansha ukupilibula amashiwi ya ciHebere, aalepilibula fye ishiwi lya ciPolish mu kulikonka fye ifyo lyali no kulangilila ici mu tulembo twa mu mbali. Apo cakabilwe, aleebikapo amashiwi yapya no kwesha ukubomfya iciPolish icayanguka, icalebomfiwa pa nshita aikeleko. Ubuyo bwakwe bwali kupayanishisha bakabelenga ubupililbulo bwa Baibolo ubwa cishinka kabili ubwalungika.

Ubupilibulo bwa kwa Budyn ubwa Baibolo onse bwapulintilwe mu 1572. Lelo, abapulintile ulu ulupapulo balyonawile ubupilibulo bwakwe ubwa Malembo ya ciGriki. Ukwabula ukuti afuupulwe, Budyn atendeke ukubombela pa kwalula bulya bupilibulo, kabili alipwishishe pa numa ya myaka ibili. Ubupilibulo bwa kwa Budyn ubwa Malembo ya ciGriki ubushaiwamina bwalicilile yonse amabupilibulo ya ciPolish ayapilibwilwe kale. Na kabili, mu fikomo ifingi alibwekeshemo ishina lya kwa Lesa, Yehova.

Ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 16 ukufika na ku myaka 30 iya kubalilapo mu mwanda wa myaka uwalenga 17, Raków, itauni likalamba ilya kalya kabungwe, lyasangwike icifulo umwafulile imipepele na bantu abasoma sana. Intungulushi na bakalemba ba mu ba Bwananyina ba ku Poland balepulinta amatrakiti ne mpapulo shimbi.

Balilundulwile Amasomo

Umulimo wa ba Bwananyina ba ku Poland watendeke ukuluma muli ba 1600 ilyo bapayenye mashini wa kupulintilako mu Raków. Uyu mashini wa kupulintila umupya aalepulinta ifitabo ifinono ne fikalamba mu ndimi ishingi. Pamo nge cifulo ca kupulintilako, Raków bwangu bwangu alicilile yonse amatauni ya mu Bulaya ku kuwama. Caishibikwa ukuti impapulo ukufika kuli 200 shalipulintilwe pali ulya mashini mu myaka 40 iyakonkelepo. Aba Bwananyina ba ku Poland balikwete bamashini lwa mupepi aba kupangilako amapepala ayasuma sana aya kubomfya kuli ishi mpapulo.

Aba Bwananyina ba ku Poland bamwene ukuti kwali ukukabila kwa kusambilisha abasumina banabo e lyo na bantu bambi. Na muli fyo, baalikuulile University of Raków mu 1602. Abana ba ba Bwananyina ba ku Poland, pamo pene na bana ba baKatolika na ba baProtestanti baleeya kuli lilya isukulu ku kusambilila. Nangu cingati uyu yuniversiti ali cifulo ca masambiliilo ya fya mapepo, tabalesambilishapo fye ifya mipepele. Balesambilisha ne ndimi sha cilendo, ifishinte fya mibele isuma, ifya bunonshi, ifyalecitika kale, amafunde ya mu calo, ifya kutontonkanya bwino, sayansi, insamushi, ifya cipatala, e lyo ne fyangalo. Yuniversiti yalikwete laibrare iikalamba, iyaleya ilekulilako, pa mulandu wa bamashini bakwete aba kupulintila.

Lintu umwanda wa myaka uwalenga 17 walepalamina, calemoneka kwati Aba Bwananyina ba ku Poland baali no kutwalilila ukulunduluka. Lelo te fyo cali.

Icalici no Buteko Fyabalwisha

Zbigniew Ogonowski uwa ku Polish Academy of Sciences alondolola ukuti: “Ku kupwa kwa ba 1630 imibele yalimo abena Arius yatendeke ukubipilako lubilo lubilo.” Ici cali pa mulandu wa mibombele  ya bapatili iyalumineko. Babomfeshe inshila ishalekanalekana, ukusanshako ubukwakwa no museebanya pa kuti Aba Bwananyina bengasuulwa. Calyangwike sana ukucite fyo ilyo bayalwile ubuteko mu Poland. Imfumu ipya iya Poland, Sigismund III Vasa, aali mulwani wa ba Bwananyina ba ku Poland. Impyani shakwe, maka maka John II Casimir Vasa, mu kupalako shalyafwilishe baKatolika ukupumfyanya Aba Bwananyina ba ku Poland.

Imibele yaishilebipa sana lintu abana be sukulu bamo bamo aba ku Raków bapeelwe umulandu wa kusaalula umusalaba. Uyu e wali umulandu wine wine uwa konawila itauni likalamba ilya bena Arius. Umwine wa yuniversiti ya ku Raków balimwitile ku cilye ca ng’anda ya mafunde no kumupeela umulandu wa ‘kwananya ububifi’ pa kwafwilisha Yuniversity ya ku Raków ne fyalepulintwa. Aba Bwananyina ba ku Poland balipeelwe umulandu wa kupinuna ubuteko, ukucita imitebeto yacishamo, e lyo na bucisenene. Ing’anda ya mafunde yapingwile ukuti Yuniversiti ya ku Raków baisale kabili bamashini ba kupulintila pamo pene ne calici lya ba Bwananyina fyonaulwe. Abalepepa muli lilye calici balikambishiwe ukufuma mwi tauni lya Raków. Baprofesa ba pa yuniversiti bena, balibatamfishe ukufuma muli cilya calo, nakana nga tabafuminemo baali no kubepaya. Aba Bwananyina ba ku Poland bakuukiile ku fifulo fimbi ukushali busanso, pamo nga ku Silesia na Slovakia.

Mu 1658 ing’anda ya mafunde yakambishe Aba Bwananyina ba ku Poland ukuti bashitishe ifipe fyabo fyonse no kukuukila ku fyalo fimbi mu myaka itatu. Pa numa, balicefesheko imyaka ukufika kuli ibili. Onse uwalekonka ifisambilisho fyabo ali no kwipaiwa.

Aba Bwananyina bamo baileikala ku Netherlands, uko batwalilile ne ncito yabo iya kupulinta. Mu Transylvania icilonganino calitwalile ukubomba ukufika ku kwamba kwa mwanda wa myaka uwalenga 18. Pa kulongana kwabo, ukwalebako imiku itatu mu mulungu, baleimba isha malumbo, balekutika ku malyashi, e lyo no kubelenga mu katikisimu iyapekanishiwe ku kulondolola ifisambilisho fyabo. Pa kuti basungilile icilonganino icasanguluka, balelungika, ukukonkomesha, no kutamfya fye abasumina banabo nga cakabilwa.

Aba Bwananyina ba ku Poland balesambilila Icebo ca kwa Lesa. Balisangile icine icaumo mutengo, kabili ukwabula ukushimba balesambilishako na bambi. Nangu cibe fyo, mu kuya kwa nshita balisalangene Ubulaya bonse na muli fyo balifililwe ukwikatana capamo. Na kuli pele pele balilobele.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 23]

Ing’anda iyali iya kwa Shimapepo umwina Socinus

[Ifikope pe bula 23]

Pa muulu: Rakow pali lelo; lwa ku kulyo kuli iciyanda ca bashimbe baume icakuulilwe mu 1650 ku kulofya ifisambilisho fyonse ifya “kwa Arius”; pe samba: pali ici cifulo e po bashimapepo ba ciKatolika bashimpile umusalaba pa kuti babalamune ulubuli na ba Bwananyima ba ku Poland

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 21]

Baibolo wa Biblia nieświeska uwa kwa Szymon Budny, 1572