Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe filya Yesu asobele ukuti Yerusalemu akashingwa ne linga lya fimuti ifyasongoka fyalicitike?

Ilyo Yesu alesobela ukonaulwa kwa Yerusalemu, alandile pali ulya musumba ati: “Inshiku shileisa ilyo abalwani bobe bakakuula ilinga ilya fimuti ifyasongoka ukukushingulusha, kabili bakakushinguluka no kukusansa konse konse.” (Luka 19:43) Amashiwi Yesu alandile yalifikilishiwe mu 70 C.E. ilyo abena Roma abaletungululwa na Titus bapangile ilinga lya fimuti ukushinguluka umusumba. Titus apangile ili ilinga pa milandu itatu, uwa kubalilapo, alefwaya ukucilikila abaYuda pa kuti befulumuka, uwa bubili, alefwaya ukubalenga ukucimba, e lyo uwa butatu alefwaya bacule ne nsala pa kuti bacimbe.

Flavius Josephus, uwalelemba ilyashi lya kale mu nshita ya batumwa, alandile ukuti ilyo bapingwilepo ukupanga ilinga lya fimuti, amabumba ya bashilika ayalekanalekana yatendeke ukucimfyanya pa kukuula pa kuti bamone abalapwishapo bwangu ukupanga ulubali babapeele. Abashilika abena Roma batemene ifimuti fyonse ifyali mu mpanga iikalamba iyali amakilomita 16 ukushinguluka umusumba, kabili ili ilinga ilyali amakilomita 7 balipangile fye mu nshiku shitatu. Josephus, atile “ilyo bapwishishe ukupanga ilinga, abaYuda nomba tabali na kufulumuka.” Pa mulandu we linga lya fimuti, kwali icipowe mu musumba kabili abena musumba bapangile utumabumba no kutampa ukwipayana, ica kuti imyeshi 5 iyakonkelepo abena Roma basanshile abaYuda ukwabula no bwafya.

Bushe ca cine Imfumu Hisekia yalimbile icibwendo umwalepita amenshi mu Yerusalemu?

Hisekia ali ni mfumu mu Yuda ku kupwa kwa myaka ya 700 B.C.E., kabili pali iyi nshita abaYuda balipusene ne calo ca Asiria icakwatishe amaka pali ilya nshita. Baibolo itila Hisekia alibombele umulimo uukalamba uwa kucingilila Yerusalemu no kupekanya ukuti abekala musumba bakwate amenshi ilyo kwali inkondo. Pa fintu apangile pali no bwendo ubwalepele amamita 533, pa kuti mulepita amenshi ya kubomfya abekala musumba.—2 Ishamfumu 20:20; 2 Imilandu 32:1-7, 30.

Mu myaka ya ba 1800 abantu bamo balisangile ubu bwendo. Batendeke ukwita ubu bwendo ati Ubwendo bwa kwa Hisekia, nelyo Ubwendo bwa Siloamu. Muli ubu bwendo, balisangilemo amashiwi ayo balembele ilyo bali mupepi no kupwisha ukubwimba. Ilyo abasambilila bamwene ifyo ifilembo fyalemoneka no musango bafilembelemo, batile fyalembelwe mu nshita ya kwa Hisekia. Nomba imyaka 10 iyapitapo, abantu bamo baleti ubu bwendo babwimbile imyaka 500 iyakonkelepo, te ilya nshita ya kwa Hisekia iyo. Mu 2003, ibumba lya basambilila sana ifya sayansi aba ku calo ca Israel basabankenye ifyo basangile ifyalelanga inshita baimbile ubu bwendo. Finshi basangile?

Umwaume umo uwasambilila sana Amos Frumkin uwaba pa Hebrew University of Jerusalem atile: “Ilyo twabomfeshe cimashini ca kupiminako ifya kale sana no kupima indaka yaba mu Bwendo bwa Siloamu, e lyo no kupima utuntu na tumbi utwaba mwi loba lyaba muli ubu bwendo, twasangile ukutila ubu bwendo babwimbile mu nshiku sha kwa Hisekia.” Icipande cimo mu lupapulo beta ati Nature na co calandile ukutila: “Kwaba ifintu fitatu ifyalenga twishibe icishinka, ica kubalilapo, balipimine iloba ukubomfya bamashini ba myengelele, cimbi kwishiba ifyo aba kale balelemba, e lyo no kusambilila ifyalembwa fya kale sana. Ifi fyonse filanga ukuti ubu bwendo babwimbile mu 700 BC, ica kutila abantu nomba balisumina ukuti Ubwendo bwa Siloamu ubwa kale sana balibulandapo na muli Baibolo ne nshita babwimbile yalishibikwa bwino.”