Ifyo Mwingacita nga Bamukalifya

ILINGI abantu balanda ukuti ukulandula kusuma. Umulandu balandila ifi, ni co fwe bantu tulomfwa ububi nga batukalifya nelyo ukutucusha. Mu cifyalilwa fye tufwaya ukuti umuntu nga alufyanya, akandwe. Nomba bushe kuti twacita shani nga ca kutila umuntu atukalifya?

Kwena abantu kuti batukalifya mu nshila shalekanalekana, pamo nga ukututoba ulupi, ukutusunka, ukutusaalula, ukutuuma, ukutwibila elyo ne fyapalako. Mumfwa shani nga ca kutila bamukalifya nelyo ukumusaalula? Abantu abengi batila, ‘akacimona pa fyo ancitile!’

Mu calo ca United States, abana be sukulu abengi aba ku sekondari balabepesha bakafundisha ukuti balabacusha, ico bacitile fi kufwaya bakafundisha bakakandwe. Brenda Mitchell, umukalamba wa kabungwe ka bakafundisha beta ati Teacher’s Union, uwa mu musumba wa New Orleans atile: “Icicitika ca kuti, ilyo abana be sukulu babepesha bakafundisha, balonaula ishina lya bakafundisha.” Nomba nangu cishibikwe ukuti abana be sukulu balebepesha fye bakafundisha, umuseebanya pali bakafundisha taupwa.

Ababomfi abengi nga tabalebabomfya bwino pa kampani, balasha baonaula ifipe nelyo ukufuuta ifyebo fimo ifyacindama sana mu makompyuta ya kampani. Bambi nabo balasokolola inkaama sha kampani ku bantu bambi. Abantu tabapelela fye pa kusenda inkaama sha kampani isho bafumya mu makompyuta, lelo inyunshipepala ya The New York Times yalandile ukuti abantu “baleba fye ne fipe fimbi ifya kampani pa kuti balandule pa fyo imibombele yabo ishawama.” Pa kuti abantu abengi belaiba ilyo babatamfya incito, mu makampani ayengi balakwata bamalonda ba kusopa umuntu uo batamfishe ilyo alelonga ifipe fyakwe, no kumushindika ilyo alefumina pa nse.

Ilingi line, abantu abaseeka ukulandula ni balya twaishibana nabo pamo nge fibusa, abo tusangwa na bo e lyo na balupwa. Cibusa nelyo lupwa nga atweba amashiwi ayabi nelyo acita icatukalifya, ilingi line tulafwaya ukulandula. Nga ca kutila umunenu amusasukila, bushe na imwe mulamusasukila no kumweba amashiwi ayabi? Lupwa wenu nga amufulwisha, bushe mulafwaya ukulandula? Ilingi cilanguka ukulandula nga ca kutila umuntu watulufyanya twalimwishiba sana!

 Ububi Bwaba mu Kulandula

Ilingi line, icilenga abantu ukulandula, kufwaya ukucefyako ubukali pa fyo babalufyenye. Ku ca kumwenako, Baibolo itweba ukuti ilyo abana ba kwa Yakobo baishibe ukutila Shekemu umwina Kanaani alikete nkashi yabo Dina no kuulungana nankwe, “balungulwike imitima kabili bakalipe nga nshi.” (Ukutendeka 34:1-7) Pa kuti balandule pa fyo Shekemu acitile kuli nkashi yabo, abana baume ba kwa Yakobo babili balimupangiile no lupwa lwakwe. Pa numa ya kubeleleka abaume ba mu Kanaani, Simeone na Lebi baingile mu musumba no kwipaya abaume bonse, ukubikako na Shekemu wine.—Ukutendeka 34:13-27.

Bushe ifi Simeone na Lebi baipeye abaume bonse balipwishishe ubwafya? Ilyo Yakobo wishi aumfwile ifyo abana bakwe bacitile, alibakalipiile, abebele ati: “Namunenga ukusuulwa ku bantu no kumpatanya na bekashi ba cino calo, . . . bakanjimina no kwisansakula kabili nkaloba, ine na ba mu ng’anda yandi.” (Ukutendeka 34:30) Kanshi mu nshita ya kuti ubwafya bupwe, ukulandula kwalengele fye ifintu ukubipilako; ulupwa lwa kwa Yakobo lwalesakamana fye ukuti abena Kanaani abakalipe kuti babasansa. Pa kuti Lesa acingilile ulupwa lwa kwa Yakobo, amwebele ukuti bafume muli ilya ncende no kukuukila ku Betele.—Ukutendeka 35:1, 5.

Ili lyashi lya kwa Dina lilatusambilisha icintu cimo icacindama. Ilingi umuntu nga alandula, abantu alandulako nabo balafwaya ukucita cimo cine, kanshi ukulandula takupwa. E mulandu wine ipinda limo ilya ciGerman lilandila ukuti: Uwalandula na o wine balamubwelelela.

Icilandushi Tacipwa

Ukwikalila fye ukulatontonkanya pa nshila ya kulandwilamo pa fyo batubifishe, kulenga umutima wesu ukulalunguluka fye. Icitabo ca kuti Forgiveness—How to Make Peace With Your Past and Get On With Your Life citila: “Icipyu cilalenga umuntu ukulatontonkanya fye pa kulandula. Ukulatontonkanya lyonse pa fibi ifyacitike kale, na pa bantu batubifishe, abatupata no kulatontonkanya pa nshila twingalandwilamo, konaula fye inshita na maka.” E mulandu wine Baibolo ilandila ukuti “ubufuba bulwele bwa mu mafupa.”—Amapinda 14:30.

 Na cine, bushe umuntu kuti aba shani ne nsansa nga ca kutila lyonse enda fye ne cikonko ku mukoshi? Umuntu umo atile: “Nga ca kuti mutontonkanya ukutila ‘ukulandula kusuma,’ mukaloleshe ifyo abatemwa ukulandula bamoneka pa menso.”

Tontonkanyeni pa ficitika mu fyalo ifingi umo bakansana fye umo shacela pa mulandu wa kapaatulula ka mishobo na pa mulandu wa kupusana kwa mipepele. Ilingi umuntu umo nga bamwipaya, tacipwila palya pene, abantu ba ufwile nabo balalandula, ne ci cilenga impatila no kwipayana ukutwalilila fye. Tontonkanyeni pa cacitike ilyo ifipondo fyaipeye abalumendo na bakashana 18. Umwanakashi umo uwafwililwe umwana atile, “Tufwile ukulandula pa bana batwipaila, ifwe abo tukepaya bakacilanapo!” Ukucita ifi kulenga fye ubukalushi ukutwalilila, kabili kulenga na bantu abengi ukuipoosamo.

“Ilinso pa Linso”

Abantu bamo abatemwa ukulandula batila na Baibolo yalisuminisha ukulandula. Batila, “Bushe Baibolo tailanda ukutila ‘ilinso pa linso’ ne ‘lino pa lino’?” (Ubwina Lebi 24:20) Nga twabelenga fye ili funde litila “ilinso pa linso,” kuti twatontonkanya ukuti Baibolo yalisuminisha ukulandula. Nomba ili funde, e lyalelenga no kutila abantu belalandula. Cinshi twalandila ifi?

Nga ca kutila umwina Israele auma umuntu no kumutula ilinso, Ifunde lyatile uwacite fyo ali no kukandwa ukulingana ne fyo acitile. Lelo uwalekanda uyo muntu te ulya batulile ilinso nelyo balupwa lwakwe. Ifunde lyatile, umuntu alingile ukutuula umulandu kuli bakapingula, kabili e bali no ku-ukalulula. Ifi balekanda uwacita umulandu ukulingana no mulandu acitile, calelenga ukutila abantu belalandula. Lelo kwali na cimbi icalelenga ukuti belalandula.

Ilyo Yehova Lesa talabikako ili funde lya kukanda uwacita umulandu, aebele abena Israele ukupitila muli Mose ukuti: “Wilapata munonko mu mutima obe. . . . Wilalandula kabili wilapata.” (Ubwina Lebi 19:17, 18) Kanshi, nga twaumfwa ili funde lya kutila “ilinso pa linso, ilino pa lino,” tulingile ukulatontonkanya pa Mafunde yonse ayo Yesu asupawile mu mafunde ayakalamba yabili ukuti: “Uletemwa Yehova Lesa obe no mutima obe onse, no mweo obe onse, no kutontonkanya kobe konse” na limbi lya kuti “Uletemwa umunobe nge fyo waitemwa we mwine.” (Mateo 22:37-40) Nomba Abena Kristu kuti bacita shani nga babafyenga?

Mulefwaya Ukupanga Umutende

Baibolo ilondolola Yehova ukutila ni “Lesa wa mutende” kabili ikoselesha abamupepa ‘ukufwaya umutende no ku-ukonkelela.’ (AbaHebere 13:20; 1 Petro 3:11) Bushe cine cine umuntu kuti akonkelela umutende nga nafyengwa?

Ilyo Yesu ali pe sonde, balimufwishiile amate, ukumuuma ifikoti, ukumucusha ku balwani bakwe, kabili umusambi wakwe alimwalukile, e lyo na basambi bakwe bene balimushiile. (Mateo 26:48-50; 27:27-31) Acitile shani? Umutumwa Petro alandile ukuti: “Ilyo balemutuka, ena tabatukilemo. Ilyo alecula, talebapangila, lelo aleituula fye kuli Lesa uwaba no mulinganya mu bupingushi.”—1 Petro 2:23.

Petro alondolwele ukuti: “Ni mwe Kristu aculiile, kabili amushilile ne cilangililo pa kuti mulekonka sana mu ntampulo shakwe.” (1 Petro 2:21) Ca cine, Abena Kristu bakoseleshiwa ukupashanya Yesu muli fyonse, ukubikako no kushipikisha amacushi nga filya fine ashipikishe.  Na kuba Yesu wine mu Lyashi lya pa Lupili ilyo alandile atile: “Muletemwa abalwani benu kabili mulepepelako abamucusha; pa kuti mulange ukuti muli bana ba kwa Shinwe uwaba mu muulu.”—Mateo 5:44, 45.

Bushe ababa no kutemwa nga kulya Kristu akwete kuti bacita shani nga bambi babafulwisha? Amapinda 19:11 yatila: “Umuntu wa mano takalipa bwangu, kabili atemwa ukusuulako fye ku filubo.” Abantu ba musango yu balomfwila no ku kufunda kwa kuti: “Wileka ububi bukucimfye, lelo ulecimfisha ububi pa kucita ifisuma.” (Abena Roma 12:21) Ifi abantu bafwaisha ukulandula muno nshiku fyalipusana icine cine ne fyo Baibolo itufunda! Ukutemwa kwa cine ukwa Bwina Kristu kuti kwatwafwa ukukanalalandula, ne ci kuti calenga ‘twalaelela abantu imembu’ pantu mu kutemwa “tamwaba ukusunga ifilubo.”—1 Abena Korinti 13:5.

Bushe aya mashiwi yalola mu kutila umuntu nangu atucite icabipa shani tufwile ukutamba fye? Awe nakalya! Lintu Paulo atile, “Ulecimfisha ububi pa kucita ifisuma,” taloseshe mu kuti Umwina Kristu afwile ukulatamba fye abantu balemucusha nalimo no kumwipaya. Lelo nga batusansa, twalikwata insambu ya kuipokolola. Nga ca kutila bamusansa nelyo bamonawila ifintu, kuti mwaishibisha bakapokola. Nga ca kutila uwatulufyanya muntu tubomba nankwe nelyo uo tusambilila na o, kuti twafisha umulandu ku bakalamba ba ncito nelyo abakalamba ba pa sukulu.—Abena Roma 13:3, 4.

Lelo mufwile ukwishiba ukuti calyafya muno nshiku ku bantu ukuba no mulinganya. Na kuba abantu abengi abo bafyenga balyesha pa nshita ntali ukuti balungike ifintu nomba balifilwa, baba fye abakalipa kabili aba cifukushi.

Satana alafwaya sana ukupatukanya abantu ukubomfya impatila ne cilandushi. (1 Yohane 3:7, 8) Kanshi caliwama sana ukulaibukisha aya mashiwi ya mu Baibolo ayatila: “Mwe batemwikwa, mwilalandula, lelo shiileni ubukali bwa kwa Lesa incende; pantu calembwa ati: ‘Nine mfwile ukulandula; nine nkabweseshapo pa fibi ifyo bacita, e fyasosa Yehova.’” (Abena Roma 12:19) Nga twashiila Yehova ukuti e o akalandule, tatwakalecula no mutima, ukuba ne cipyu, no bukali.—Amapinda 3:3-6.

[Amashiwi pe bula 22]

“Uletemwa Yehova Lesa obe no mutima obe onse no mweo obe onse no kutontonkanya kobe konse” kabili “Uletemwa umunobe nge fyo waitemwa we mwine”

[Ifikope pe bula 23]

Mu kutemwa “tamwaba ukusunga ifilubo.”—1 Abena Korinti 13:5