Ifya Kusubasuba Ifyo Balebomfya Kale

Pa numa ya kusamba, umwanakashi alesuba amafuta ayanunkila sana. Lyena aleisula akabokoshi baemfeshe bwino sana ku nse umwaleba utubotolo no tumitondo utwapangilwe na ma galasi, ameno ya nsofu e lyo ne fipanga nelyo amabwe. Mu tumitondo na mu tumabotolo mwaleba amafuta ayalekanalekana na mapefyumu ayalenunkila balsamu, kadamomu, kinemone, libani, ubuci, muri ne fintu fimbi.

Mu kabokoshi e mo umwanakashi alesungila utu masupuni e lyo no tubale twafonka no twasenama. Aletubomfya pa kusakaanya ifya kusubasuba ifyo alefwaya ukusuba pali ubo bushiku. Pa kuiwamya alebomfya icilola icapangilwe no lubwe lwa bronze.

CIMONEKA kwati ukufuma fye na kale, abanakashi balitemwa sana ukuiyemfya. Ifikope fyalepangwa ukubomfya utumabwe utwakwete amalangi yalekanalekana e lyo ne fikope balelenga pa nshishi na pa fibumba, filangilila fye ukuti ukusuba ifya kusubasuba kwaliseekele sana ku bena Mesopotamia na ku bena Egypt. Abengi balekumbwa sana ifikope fya bena Egypt apaleba abanakashi abaipentele sana ica kuti amenso yalemoneka nga filya umukoli wa lufungo umoneka.

Bushe abanakashi abena Israele na bo balesuba ifya kusubasuba? Nga ca kuti balesuba, fyakusuba nshi balebomfya? Takwaba ifikope ifili fyonse ifyo balelenga pa nshishi nelyo pa fibumba ifyo basanga, ifilangilila ukuti abena Israele balesuba ifya kusubasuba. Na lyo line amalyashi ya mu Baibolo yamo e lyo ne fya kushulashula ifya mu fifulo Baibolo yalembelwemo kuti fyatwafwa ukwishiba ifya kusubasuba ifyo abena Israele balebomfya.

Ifyo Balebomfya

Mu Israele balishula ifintu ifingi ifyo balebomfya pa kupanga ifya kusubasuba na mapefyumu. Pa fyo basangile pali imbale shafonka isho bapangiile na mabwe e lyo ne shasenama isho balebomfya pa kupela no kusakaanishishamo ifyo balebomfya pa kupanga ifya kusubasuba. Na kabili pa fyo basangile pali no tubotolo twa mapefyumu, utumitondo twamafuta ya alabastere, e lyo ne filola ifyapangilwe no lubwe lwa bronze ifyali ifyabeeka sana. Supuni imo iyo bapangiile na meno ya nsofu yakwete ica kwikatilako ico balengelepo amabula ya muolife lubali lumo e lyo lubali lumbi balengelepo umutwe wa mwanakashi e lyo mu mbali mwalengelwe inkunda.

Cimoneka kwati abakankaala balebomfya sana ifipanga ifyo bayemfeshe bwino ukusungilamo ifya kusubasuba. Mu Egypt na mu Kanaani namo mwalisangilwe utu masupuni tumo uto bapangiile na meno ya nsofu nelyo ifimuti. Tumo, batubashile ukupashanya abanakashi abaleowa e lyo tumbi twapangilwe mu misango imbi iyalekanalekana. Ifi fyonse filanga fye ukuti kanshi na kale, abanakashi balesuba ifya kusubasuba.

Ifyo Balebomfya pa Kupenta mu Menso

Muli Baibolo, umwana wa kwa Yobo umo umwanakashi bamwinike ati “Kereni-hapuki.” Ili ishina mu ciHebere lipilibula “Ulusengo lwa Penti Yafiita (iya kupentela mu menso).” Mu nsengo e mo balesungila ifya kupentela mu menso(Yobo 42:14) Nalimo ico Kereni-hapuki bamwinikile ili ishina ni co ali uwayemba, lelo ici cilanga no kuti ifya kusubasuba na ku kale kwine e ko fyali.

 Ilingi line Baibolo nga yalanda pa kupenta amenso, ilosha ku banakashi bacintomfwa pamo nga Namfumu Yesebele uwali incenjeshi e lyo na pali Yerusalemu wabula icishinka uo kasesema Yeremia na kasesema Esekiele baitile ati cilende. (2 Ishamfumu 9:30; Yeremia 4:30; Esekiele 23:40) Apo abashula ifya kushulashula balisanga mu Israele ifintu ifingi ifyo balesungilamo ifya kusubasuba ifyapangiilwe na magalasi na mabwe, kanshi tatuletwishika ukuti abanakashi abengi abena Israele abalekele ukupepa Lesa wa cine e lyo na banakashi abakankaala nelyo abafumine ku bufumu, e balepentesha sana amenso no kusuba sana ifya kusubasuba.

Amafuta Ayanunkila ayo Balebomfya ku fya Mapepo e lyo na ku Fintu Fimbi

Ni kale sana ilyo batendeke ukupanga no kubomfya amapefyumu ayo balepangila na mafuta ya miolife mu Israele. Mwi buuku lya mu Baibolo ilya Ukufuma balilondololamo ifyo balebomfya pa kupanga amafuta yanunkila ayo bashimapepo balebomfya mu milimo ya pe tempele. Balesaakanya kinamone, muri e lyo ne fimenwa fimbi ifyanunkila. (Ukufuma 30:22-25) Abashula ifya kushulashula balisanga icikuulwa mu Yerusalemu ico batontonkanya ukuti caliko mu nshita ya batumwa kabili emo balepangila amapefyumu  ne fyanunkila fimbi ifyo balebomfya pe tempele. Kwaliba amalembo ayengi ayalanda pa mafuta yanunkila ayo balebomfya mu fya mapepo e lyo na ku fintu fimbi.—2 Imilandu 16:14; Luka 7:37-46; 23:56.

Amenshi yalyafishe sana muli iyi ncende, kanshi abantu balebomfya amafuta ayanunkila pa kuti balenunkila. Tabalebomfya fye amafuta ku kucingilila imibili yabo ukukanapya ku kasuba lelo balebomfya ifya kusubasuba na pa kuti balemoneka bwino. (Ruti 3:3; 2 Samwele 12:20) Ilyo Estere umukashana umuYuda ali no kumonekela pa cinso ca Mfumu Ahasuerusi, balimuyemfeshe pa mwaka umo. Imyeshi 6 balemusuba amafuta ya muri e lyo imyeshi na imbi 6 balemusuba amafuta ya balsamu.—Estere 2:12.

Amapefyumu na mafuta yanunkila fyalicindeme sana kwati fye ni golde na silfere. Ilyo namfumu wa ku Sheba aile mu kutandalila Imfumu Solomone, pa fya bupe amutwaliile pali golde, amabwe yauma umutengo e lyo na mafuta ya balsamu. (1 Ishamfumu 10:2, 10) Ilyo Imfumu Hisekia yalangile inkombe shafumine ku Babiloni ifyuma fyali mu ng’anda yaiko, mataki mataki yabikile “amafuta ya balsamu na mafuta ayasuma” pamo na silfere, golde ne fyanso fyonse ifyo yakwete.—Esaya 39:1, 2.

Pa kuti fye bapange pefyumu nelyo amafuta ayanono fye, balebomfya amaluba yalekanalekana, ifisabo, amabula, ifinyamuti nelyo ifipaapa fya cimuti. Baibolo itila pa kupanga amapefyumu na mafuta yanunkila balebomfya ifimenwa fyanunkila pamo nga aloye, balsamu, bedola, kalamosi, kasia, kinamone, libani, muri, nardi ne luba lya ntongola. Fimo pali ifi, fyalemena mulya mwine mu Israele, mu Mukonko wa Yordani. Fimbi fyalefuma ku baleshitisha ifyanunkila abalefuma ku India, ku South Arabia e lyo na ku fyalo fimbi.

Amafuta ya Balsamu Ayashaishibikwe Bwino Bwino

Baibolo yalilanda pa mafuta ya balsamu mu malyashi yalanda pali Namfumu Estere, namfumu wa ku Sheba e lyo ne Mfumu Hisekia abo tulandilepo kale. Mu 1988, abashula ifya kushulashula balisangile akamutondo ka mafuta mu lucengo lwabela mupepi ne ncende ya Qumran iyaba ku masamba ya lulamba lwa Bemba Wafwa. Ici calengele abengi ukwipusha ukuti, bushe aya e yali amafuta yakulekeleshako aya balsamu ayo abantu balandapo sana? Abafwailisha pa fintu nabo tabaishiba bwino. Kanshi ukufika na lelo, abalimi bacili bale-esha na maka ukubyalulula ifimuti fya ilya balsamu.

Cimoneka kwati amafuta ya balsamu ayo Baibolo yalandapo yalefuma mu ncende shali mupepi na Ene-gedi. Abashula ifya kushulashula balisanga apo baleocela no kupangila ifintu. Balisanga ne mitondo e lyo ne fyela fyalekanalekana ne fintu ifyapangiilwe na mafupa ifya muli ba 500 B.C.E. Ifya kushulashula basangile fyalipalana ne fintu babomfya mu fifulo bapangilamo amapefyumu muno nshiku. Abasambilila abengi basumina ukuti ifimuti fya balsamu fyafumine ku Arabia nelyo mu Africa. Pa kupanga ifyanunkila, balebomfya ifinyamuti. Amafuta ya balsamu yali ayauma sana umutengo ica kuti abantu tabalefwaya abanabo ukwishiba ifyo balebyala ifimuti fya balsamu ne fyo balecita pa kupanga aya amafuta.

Aba mapolitiki nabo balebomfya balsamu pa kongola abantu. Ku ca kumwenako, kalemba we lyashi lya kale Josephus atile, Mark Antony ashitile ibala lya fimuti fya balsamu no kutuma ifyo ifimuti ku mutemwika wakwe Namfumu wa ku Egypt, Cleopatra. Kalemba we lyashi lya kale Pliny, umwina Roma atile, ilyo kwali Inkondo ya baYuda mu nshita ya batumwa, abaYuda balefwaya ukuti bonaule ifimuti fyonse ifya balsamu pa kuti abena Roma abaishile mu kubasansa besenda ifi ifimuti.

Ifyo Baibolo yalandapo ne fyo abashula ifyakushulashula basanga, filanga fye ukuti abantu kale balebomfya ifya kusubasuba. Baibolo tayasuusha ukubomfya ifya kusubasuba ne fintu fimbi ifya kuiyemfya lelo ikonkomesha ukuti tufwile ukufibomfya mu kulinga na mu mucinshi. (1 Timote 2:9) Umutumwa Petro atile, icacindama “mu menso ya kwa Lesa” kuba no “mutima uwaikala tondolo kabili uwafuuka.” Apo amafashoni yalaluka-aluka, ukwabula no kutwishika, uku kufunda kusuma ku Bena Kristu abanakashi, abaice na bakalamba.—1 Petro 3:3, 4.

[Icikope pe bula 24, 25]

Ukutula fye na kale, abanakashi bamo balesuba ifya kusubasuba, fimo balefibomfya pa mubili, pa menso e lyo fimbi balefibomfya ku kupentela mu menso

[Icikope pe bula 25]

Utubale twafonka uto balepangila ne mpemba apo balesakanishisha ifya kusubasuba mu Israel

[Icikope pe bula 25]

Aka mutundo umo balebika pefyumu ako basangile mu Israel

[Icikope pe bula 25]

Akakubikamo ifya kusubasuba ako bapangiile na meno ya nsofu ako basangile mu Israel

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 25]

All artifacts: Erich Lessing/Art Resource, NY