Hari nga Daghag Nahimo

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA CAMEROON

SI Ibrahim Njoya mao ang ika-17ng hari sa mga Bamum, usa ka dakong tribo sa mga nitibo nga nagpuyo gihapon diha sa kapatagan sa kasadpang Cameroon. Naghari siya gikan sa 1889 hangtod sa iyang pagkamatay sa 1933, sumala sa gipakita sa sunod nga panid diha sa listahan sa mga magmamando, kansang mga pagmando nagsugod sukad pa sa ika-14ng siglo. Sa nagmando si Njoya, ang mga Pranses ug mga Aleman misulay sa pagkonkistar sa maong dapit.

Sukad pa sa pagkabata si Njoya utokan kaayo ug maayog panabot, ug siya nakig-uban sa mga tawong makinaadmanon ug tigpasiugdag mga kausaban nga sama niyag mga pangandoy. Ang nindot kaayong palasyo nga iyang gitukod, nga makita diha sa hulagway sa ubos, nagpamatuod sa iyang kahawod sa arkitektura. Siya usab ang nag-imbento sa galingan sa mais nga makita niining panira. Apan ang labing talagsaon mao ang iyang pag-imbento ug usa ka bag-ong sistema sa pagsulat sa pinulongang Bamum.

Ang Kasaysayan Nasulat Tungod Niini

Sa ulahing bahin sa ika-19ng siglo, ang kasaysayan sa mga Bamum gipasa ngadto sa sunod-sunod nga kaliwatan sa binaba nga paagi. Nahibalo si Njoya nga mameligrong makuhaan o madugangan ang mga detalye sa kasaysayan. Makamao siyag Arabiko kay nakapalit man siya ug mga libro bahin nianang pinulongana gikan sa mga magpapatigayon ug mga negosyanteng tigbiyahe nga moagi sa iyang gingharian. Lagmit siya nahibalo usab sa unang alpabetong Vai, nga gigamit niadtong panahona sa Liberia.  Busa iyang gisugdan pag-imbento ang usa ka sistema sa pagsulat sa iyang pinulongan.

Nagsugod si Njoya pinaagi sa paggamit ug gatosan ka marka, nga kasagaran mga simbolo ug mga hulagway. Kinahanglang sag-ulohon sa iyang mga sakop kon unsay gihawasan sa matag marka. Paglabay sa panahon, sa tabang sa iyang sinaligang mga alagad, iyang gipasimple ang maong sistema sa pagsulat. Ilang namenosan ang gidaghanon sa mga marka pinaagi sa paggamit ug sistema sa mga silaba. Pinaagi sa pagkombinar sa pipila ka marka o letra sa iyang bag-ong alpabeto, naporma ang mga pulong. Dili na kaayo daghang letra ug paglitok ang kinahanglang sag-ulohon sa magbabasa. Nakaimbento si Njoya ug 70 ka letra nianang iyang bag-ong sistema sa pagsulat, nga gitawag ug A-ka-u-ku.

Si Njoya nagsugo nga ang alpabetong Bamum itudlo diha sa mga tunghaan ug gamiton sa tanang empleyado sa gobyerno. Siyay nagdumala sa pagsulat sa talagsaong kasaysayan sa iyang pagmando ug sa iyang nasod nga gisulat diha sa bag-ong alpabeto. Busa sa unang higayon, mabasa sa mga Bamum ang ilang mga tradisyon, balaod, ug kostumbre. Gipasulat pa gani ni Njoya ang mga instruksiyon sa pagtimpla sa tambal pinaagi sa bag-ong alpabetong Bamum. Kapin sa 8,000 niining orihinal nga mga dokumento napreserbar gihapon diha sa mga tipiganag dokumento sa palasyo.

Ang bentaha niining bag-ong alpabeto nakita wala magdugay human miabot ang mga Aleman niadtong 1902. Bisan pag nakabenepisyo si Njoya sa kauswagan sa ekonomiya, ang iyang mga ideya lahi kay sa Aleman nga pamunoan. Busa iyang gigamit ang iyang bag-ong alpabeto, nga wala pa masabti sa mga Aleman. Nakalahutay ba ang alpabetong Bamum?

Sa Gubat sa Kalibotan I (1914-18), napildi ang Alemanya sa pagsakop sa teritoryo ni Njoya. Sa ngadto-ngadto ang pagmando sa teritoryo sa mga Bamum gihatag sa Liga sa Kanasoran ngadto sa Pransiya. Bisan tuod midawat si Njoya ug bag-ong mga ideya, iyang gipasigarbo ang tradisyon sa iyang nasod ug buot gayod niya nga mapreserbar ug mapauswag ang kultura sa iyang mga katagilungsod. Tungod niini siya mibatok nga mandoan sa Pransiya ang iyang gingharian. Sama sa nangahitabo sa ubang mga pangulo sa tribo nga dili maunongon sa mga nagkonkista kanila, siya gihinginlan sa mga Pranses niadtong 1931. Paglabay sa duha ka tuig, si Njoya namatay samtang nadestiyero.

Sanglit gidili man sa mga Pranses ang paggamit ug alpabetong Bamum diha sa mga tunghaan, ug kay wala may Njoya nga magpaluyo, kini wala na gamita ug nahikalimtan sa kadaghanang Bamum. Sa dihang nangabot ang mga misyonaryo sa Kakristiyanohan, ilang gitun-an ang pinulongan sa mga Bamum ug naghimo silag libro bahin sa gramarya niini nga gamiton diha sa mga tunghaan. Dili sama ni Njoya, daghan silag gigamit nga alpabetong Romanhon ug paagi niini sa paglitok.

Di pa dugay, dihay paningkamot sa pagbuhi pag-usab sa alpabetong Bamum. Ang sultan karon, si Ibrahim Mbombo Njoya, nagbukas ug tunghaan diha sa palasyo nga gitukod sa iyang apohan. Kini nga sistema sa pagsulat gitudlo pag-usab sa mga bata nga nagtungha dinhi aron dili kini malimtan.

[Hulagway sa panid 27]

Usa ka plake nga nagpakita sa mga magmamando sa Bamum sukad sa ika-14ng siglo hangtod karon, nga gisulat sa alpabetong Romanhon diha sa wala ug sa alpabetong Bamum diha sa tuo

[Picture Credit Line sa panid 26]

All photos: Courtesy and permission of Sultan Ibrahim Mbombo Njoya, Foumban, Cameroon