ANG kagun-oban sa mga palasyo ug sa harianong mga lubnganan naghatag kanatog ideya sa kabantog, kagamhanan, ug kadato sa karaang imperyo sa Media ug Persia. Sa wala pa mahiusa ang duha ka gingharian, ang Media mao ang mas gamhanan. Apan sa 550 B.C.E., ang mga Medianhon nasakop sa Persianong hari nga si Ciro II, ug human niana siya nay nagmando sa gingharian sa Medo-Persia. Ang sentro niining dako kaayong imperyo nahimutang sa amihanan sa Gulpo sa Persia, ug sa ngadtongadto misangkad kini gikan sa Dagat Aegean ngadto sa Ehipto, sa amihanan-kasadpang India, ug sa Judea.

Ang Medo-Persia nagmando sa nasod sa mga Hudiyo sulod sa kapig 200 ka tuig​—gikan sa pagkapukan sa Babilonya sa 539 B.C.E. hangtod nga napildi ang Medo-Persia sa Gresya niadtong 331 B.C.E. Daghang basahon sa Bibliya ang naghisgot bahin sa hinungdanong mga hitabo nianang panahona.

Ang Bibliya nag-ingon nga si Haring Ciro II nagpagawas sa mga Hudiyo nga nabihag sa Babilonya, nga nagtugot kanila sa pagbalik sa Jerusalem ug pagtukod pag-usab sa templo sa Diyos, nga gigun-ob sa mga Babilonyanhon niadtong 607 B.C.E. (Esdras 1:1-7; 6:3-5) Kini nga asoy gipamatud-an sa usa kulonong dokumento nga gitawag ug Cyrus Cylinder, nga nadiskobrehan niadtong 1879 sa kagun-oban sa karaang Babilonya. Ang maong sinulat naghisgot sa ngalan ni Ciro ug sa iyang polisa sa pagpapauli sa nabihag nga katawhan ug pagdalag-balik sa ilang relihiyosong mga butang ngadto sa ilang yutang natawhan. Ang magsusulat sa Bibliya nga si Isaias nagrekord sa tagna ni Jehova maylabot kang Ciro: “‘Ang tanan nga akong kahimut-an iyang bug-os nga buhaton’; bisan sa akong mga pulong labot sa Jerusalem, ‘Siya pagatukoron pag-usab,’ ug labot sa templo, ‘Mapahimutang ang imong patukoranan.’”​—Isaias 44:28.

Gani, gimando ni Ciro nga ang pondo alang sa pagtukod pag-usab sa templo “ipahatag gikan sa balay sa hari,” nag-ingon ang Esdras 6:3, 4. Kining  mga pulonga nahiuyon sa sekular nga kasaysayan. “Polisa sa Persianong mga hari nga motabang sa pagpasig-uli sa mga sangtuwaryo diha sa ilang imperyo,” matod pa sa librong Persia and the Bible.

Ang Bibliya nag-ingon nga sa ulahi ang mga magsusupak sa mga Hudiyo misulat kang Dario nga Bantogan (gitawag usab ug Dario I) diin ilang gikuwestiyon ang pangangkon sa mga Hudiyo nga giawtorisahan sila ni Ciro sa pagtukod pag-usab sa templo. Gimando ni Dario nga susihon ang orihinal nga sinulat nga lagda. Unsay resulta? Ang linukot nga basahon nga naundan sa lagda ni Ciro nakaplagan didto sa Ecbatana, ang kaulohan. Agig tubag, si Dario misulat: “Ako, si Dario, nagapagula ug usa ka mando. Ipabuhat kini [pagtukod pag-usab sa templo] sa walay langan.” Human niana, mihunong na ang pagsupak sa buluhaton. *​—Esdras 6:2, 7, 12, 13.

Ang sekular nga kasaysayan nagpamatuod niana. Ang Ecbatana mao ang puy-anan ni Ciro sa ting-init, ug lagmit didto niya giluwatan ang sugo. Dugang pa, ang mga kaplag sa arkeolohiya nagpakita nga ang mga hari sa Medo-Persia interesado kaayo sa relihiyosong mga isyu nga nag-apektar sa ilang imperyo ug nagpadalag mga sulat aron masulbad ang mga panagbangi.

Pinaagi sa damgo nga gipahinabo sa Diyos, sunodsunod nga nakita ni manalagnang Daniel ang upat ka mapintas nga mananap nga migimaw sa dagat, nga ang matag usa naghawas sa sunodsunod nga gahom sa kalibotan. Ang unang mananap, nga usa ka pak-ang leyon, naghawas sa Babilonya. Ang ikaduha “sama sa usa ka oso.” Ang asoy nagpadayon: “Kini mao ang ilang giingon kaniya, ‘Bangon, kaon ug daghang unod.’” (Daniel 7:5) Ang makahahadlok nga oso naghawas sa Medo-Persia.

Ingong katumanan sa tagna ni Daniel, ang Medo-Persia ganado kaayong mopukan ug mga nasod. Wala madugay human sa panan-awon ni Daniel, gipildi ni Ciro ang mga Medianhon ug siya nakiggubat sa silingang mga nasod, sa Lydia ug Babilonya. Ang iyang anak nga si Cambyses II maoy mipukan sa Ehipto. Sa ulahi, mas gipasangkad pa sa mga magmamando sa Medo-Persia ang ilang imperyo.

Nganong makaseguro kita nga husto kini nga interpretasyon? Diha sa laing panan-awon, si Daniel nakakitag laking karnero nga “mihasmag ngadto sa kasadpan ug ngadto sa amihanan ug ngadto sa habagatan.” Ang maong tagna natuman sa dihang ang Medo-Persia “mihasmag” sa ubang nasod, nga naglakip sa gamhanang Babilonya. Usa ka manulonda sa Diyos ang nagpatin-aw niining maong panan-awon kang Daniel, nga nag-ingon: “Ang laking karnero nga imong nakita nga may duha ka sungay naglarawan sa mga hari sa Media ug sa Persia.”​—Daniel 8:3, 4, 20.

Dugang pa, mga duha ka gatos ka tuig una pa mapukan ang Babilonya, si Isaias nagtagna bahin sa ngalan sa mananaog nga Persianong hari​—kinsa wala pa matawo—​ug sa iyang estratehiya sa pagpukan sa Babilonya. Si Isaias misulat:  “Mao kini ang giingon ni Jehova sa iyang dinihogan, kang Ciro, kansang tuong kamot akong gigunitan, aron mamukan sa iyang atubangan ug mga nasod, . . . aron mabuksan sa iyang atubangan ang duhay-palid nga mga pultahan, aron nga bisan ang mga ganghaan dili masirhan.” (Isaias 45:1) Si Isaias ug Jeremias parehong nagtagna nga ang “kasubaan” sa Babilonya, nga niana nagaagos ang Suba sa Euprates ug nagsilbing trinsera, mahubsan. (Isaias 44:27; Jeremias 50:38) Ang Gregong mga historyano nga si Herodotus ug Xenophon nagpamatuod sa pagkatukma sa tagna sa Bibliya, lakip na sa impormasyon nga ang mga Babilonyanhon nagkombira sa gabii nga gipukan ni Ciro ang siyudad. (Isaias 21:5, 9; Daniel 5:1-4, 30) Kay gipatipas ang tubig sa Suba sa Euprates, ang kasundalohan ni Ciro dali rang nakasulod sa siyudad agi sa bukas nga mga ganghaan ubay sa suba. Sa usa lang ka gabii napukan ang gamhanang Babilonya!

Kining hitaboa mitultol ngadto sa katumanan sa lain pang tagna. Una pa niana, si Jeremias nagtagna nga ang katawhan sa Diyos madestiyero sa Babilonya sulod sa 70 ka tuig. (Jeremias 25:11, 12; 29:10) Ang maong tagna natuman nga tukma sa panahon, ug ang mga nadestiyero gitugotan sa pagbalik sa ilang yutang natawhan.

Wala madugay human mapukan ang Babilonya, gisulat ni Daniel ang tagna nga motabang kanato sa pagsabot sa labing hinungdanong hitabo diha sa katumanan sa katuyoan sa Diyos alang sa katawhan. Ang manulondang si Gabriel nagpahibalo kang Daniel kon kanus-a motungha ang Mesiyas​—ang “binhi” nga gisaad sa Genesis 3:15. Ang manulonda sa Diyos miingon: “Sukad sa paggula sa sugo sa pagpasig-uli ug sa pagtukod pag-usab sa Jerusalem hangtod sa Mesiyas nga Pangulo, adunay pito ka semana, ingon man kan-umag-duha ka semana,” 69 ka semana tanan. (Daniel 9:25) Kanus-a nagsugod kining matagnaong yugto?

Bisan tuod gitugotan ni Ciro ang mga Hudiyo sa pagbalik sa ilang yuta wala madugay human mapukan ang Babilonya, daghang katuigan sa ulahi ang Jerusalem ug ang mga paril niini guba pa gihapon. Sa 455 B.C.E., si Haring Artajerjes nagtugot sa Hudiyong magtitiing nga si Nehemias sa pagbalik sa Jerusalem ug sa pagpanguna sa pagpanukod pag-usab. (Nehemias 2:1-6) Mao kini ang sinugdanan sa 69 ka semana.

Apan ang 69 ka semana dili literal nga mga semana nga may pito ka adlaw kondili maoy semana sa mga tuig. Gani, ang pipila ka bersiyon sa Bibliya naghubad sa pulong “semana” ingong “semana sa mga tuig.” * (Daniel 9:24, 25) Ang Mesiyas motungha human sa 69 ka “semana” nga 7 ka tuig ang matag semana​—tanantanan, 483 ka tuig. Ang tagna natuman sa 29 C.E. sa dihang nabawtismohan si Jesus​—eksaktong 483 ka tuig sugod sa 455 B.C.E. *

Ang eksaktong katumanan sa tagna ni Daniel nakadugang sa daghang ebidensiya nga nagpamatuod kon kinsa gayod si Jesus. Kini nga ebidensiya nagpalig-on usab sa atong paglaom sa umaabot. Si Jesus, ingong Hari sa langitnong Gingharian sa Diyos, magtapos sa madaogdaogong pagmando sa tawo. Human niana, iyang tumanon ang daghan pang tagna sa Bibliya, lakip na kadtong naghisgot bahin sa pagkabanhaw sa mga patay ug sa kinabuhing walay kataposan sa Paraiso sa yuta.​—Daniel 12:2; Juan 5:28, 29; Pinadayag 21:3-5.