Ang Siyudad sa Corinto—“Hari sa Duha ka Dunggoanan”

KON imong tan-awon ang mapa sa Gresya, imong makita nga ang pangunang bahin sa maong nasod mao ang usa ka peninsula ug ang daw dakong isla sa habagatan niini. Kining duha gikonektar sa usa ka hiktin nga yuta nga mga unom ka kilometros ang sukod sa kinahiktinang bahin niini. Gitawag kinig Hiktin nga Yuta sa Corinto. Kini nagsumpay sa peninsula sa amihanan ug sa peninsula sa Peloponnese sa habagatan.

Kining hiktin nga yuta aduna pay laing kapuslanan. Gitawag kinig taytayan sa dagat kay sa sidlakang bahin niini anaa ang Gulpo sa Saronic nga agianan paingon sa Dagat Aegean ug sidlakang Mediteranyo, ug sa kasadpan niini anaa ang Gulpo sa Corinto paingon sa Dagat Ionian, Dagat Adriatiko, ug sa kasadpang Mediteranyo. Sa taliwala niining tanan, anaa ang siyudad sa Corinto, ang hapitanan ni apostol Pablo sa iyang pagmisyonaryo. Kining lugara nailhan kaniadto sa kadagaya, kaluho, ug imoral nga pagkinabuhi.

Maayong Pagkahimutang nga Siyudad

Ang siyudad sa Corinto nahimutang sa may kasadpang bahin niining hiktin nga yuta. Adunay duha ka dunggoanan ang maong siyudad—ang Lechaeum sa kasadpan ug ang Cencrea sa sidlakan. Tungod niini, ang geograpong si Strabo naghubit sa Corinto ingong “hari sa duha ka dunggoanan.” Tungod sa  maayong lokasyon niini, ang siyudad sa Corinto nahimong sentro sa negosyo diha sa kamad-an gikan sa amihanan ug habagatan, ug sentro usab sa mga barko sa negosyo nga gikan sa sidlakan ug kasadpan.

Sukad pa sa karaang panahon, ang mga barko nga gikan sa sidlakan (Asia Minor, Sirya, Fenicia, ug Ehipto) ug sa kasadpan (Italya ug Espanya) magdalag mga produkto nga ilang ideskarga diha sa usa ka pantalan ug dayon ibiyaheg mga pipila ka kilometros agi sa kamad-an ngadto sa pikas pantalan. Didto, kini ikarga na usab sa laing mga barko aron ihatod sa destinasyon niini. Ang gagmayng mga sakayan itabok usab diha sa kamad-an latas sa agianan nga gitawag ug diolkos.—Tan-awa ang  kahon sa panid 27.

Nganong mas gusto man sa mga maglalawig nga moagi sa kamad-an latas sa hiktin nga yuta? Ang hinungdan maoy aron di na sila mameligro sa paglawig sa 320 kilometros nga balorong kadagatan agi sa bagyohonon kaayong mga isla sa habagatang Peloponnese. Ilabinang gilikayan nila ang Cape Malea, nga matod pa nila: “Kon molawig mo sa Cape Malea, panamilit na lang mo daan.”

Cencrea—Ang Naunlod nga Pantalan Nadiskobrehan

Ang pantalan sa Cencrea, nga mga 11 kilometros sa sidlakan sa Corinto, mao ang kataposang dunggoanan sa ruta sa mga barko sa Asia. Karon, kini nga pantalan halos natabonan na sa tubig tungod kay naunlod kini sa dihang naglinog sa hinapos sa ikaupat nga siglo C.E. Sumala pa kang Strabo, ang Cencrea maoy bibo ug malamboon nga dunggoanan, ug ang Romanong pilosopo nga si Lucius Apuleius nagtawag niana nga “usa ka bantog nga dapit nga dunggoanan sa mga barko gikan sa lainlaing mga nasod.”

Sa panahon sa mga Romano, ang maong dunggoanan adunay duha ka piyer nga naporma samag sapatos sa kabayo, nga ang entrada niini may gilapdon nga 150 ngadto sa 200 metros. Kaniadto, makadunggo niini bisan ang barko nga may gitas-ong 40 metros. Sa dihang gikubkob ang habagatan-sidlakang bahin niini, nadiskobrehan ang mga bahin sa templo nga gituohang templo sa diyosa nga si Isis. Ang mga tinukod sa pikas tumoy sa dunggoanan lagmit maoy templo ni Aprodita. Kining duha ka diyosa giisip nga mga patron sa mga marinero.

Tungod kay daghang barko nga tigdunggoan sa  Corinto, lagmit mao kanay hinungdan kon nganong pagpanghimog tolda ang pangita ni apostol Pablo didto. (Buhat 18:1-3) Ang librong In the Steps of St. Paul nag-ingon: “Samtang nagsingabot ang tingtugnaw, ang mga tighimog tolda sa Corinto, nga tighimo usab ug layag, puliki kaayo mao nga halos dili na sila makaato sa ilang trabaho. Ang duha ka dunggoanan punog barko panahon sa tingtugnaw kay di pa man maayong molawig nianang panahona. Mao kanay panahon nga ayohon sa mga marinero ang ilang mga barko. Ang mga taga Lechæum ug Cenchreæ nga namaligyag mga suplay sa barko magtanyag ug trabaho kang bisan kinsa nga makamaong motahi ug layag.”

Human makaestar sa Corinto ug kapin sa 18 ka bulan, si Pablo milawig gikan sa Cencrea ngadto sa Efeso lagmit niadtong 52 C.E. (Buhat 18:18, 19) Sa misunod nga upat ka tuig, natukod ang Kristohanong kongregasyon sa Cencrea. Ang Bibliya nag-ingon nga si Pablo mihangyo sa mga Kristohanon sa Roma sa pagtabang sa usa ka Kristohanong babaye nga ginganlag Febe gikan sa “kongregasyon sa Cencrea.”—Roma 16:1, 2.

Sa pagkakaron, ang mga tawo nga manuroy sa luok sa Cencrea mangaligo sa tin-aw kaayong tubig taliwala sa mga ginun-ob sa naunlod nga pantalan. Pipila lamang ang nahibalo nga gatosan ka tuig kanhi, kusog ang negosyo ug puliki ang mga Kristohanon sa pagsangyaw niining lugara. Mao usab kanay kahimtang sa laing dunggoanan sa Corinto, sa Lechaeum, sa kasadpang bahin sa hiktin nga yuta.

Lechaeum—Ang Agianan Pakasadpan

Adunay dalan gikan sa merkado sa Corinto nga mopaingon sa dunggoanan sa Lechaeum. Kini gitawag ug Dalan sa Lechaeum nga dos kilometros ang gilay-on. Gipalawman sa mga inhenyero ang baybayon aron makatukod ug pantalan ug ang mga kinalot ilang gitapok diha sa daplin aron makasalipod sa nagdunggo nga mga barko gikan sa kusog kaayong hangin gikan sa gulpo. Kaniadto, kini nga pantalan maoy usa sa kinadak-ang pantalan sa Mediteranyo. Ang mga arkeologo nakakalot ug nahibiling bahin sa nagun-ob nga parola, ang estatwa ni Poseidon.

Ubay sa Dalan sa Lechaeum, nga gialihag dobleng mga paril, anaa ang agianan sa mga tawo, bilding sa gobyerno, mga templo, ug naglumbay nga dagkong mga haligi nga may mga tindahan. Niining dapita, si Pablo lagmit nakahimamat ug mga mamalitay, tawong estoryador, tigbaligya, ulipon, negosyante, ug uban pa—nga usa ka maayong dapit alang sa pagsangyaw.

Ang Lechaeum dili lang dunggoanan alang sa negosyo kondili pangunang dunggoanan usab kini sa mga barkong iggugubat. Adunay nangangkon nga ang trireme, nga usa sa labing kuyaw nga barkong iggugubat sa karaang panahon, naimbento kono diha sa himoanag barko sa Lechaeum  sa usa ka tighimog barko nga si Ameinocles niadtong mga 700 B.C.E. Gigamit sa mga taga-Atenas ang trireme mao nga sila nakadaog batok sa kasundalohan sa Persia sa Salamis sa 480 B.C.E.

Ang puliki nga dunggoanan kaniadto nahimo na karong ‘itom nga kabaybayonan ug kabugangan.’ Dili na nimo mailhan nga gatosan ka tuig kanhi, kini usa sa kinadak-ang dunggoanan sa Mediteranyo.

Mga Hagit Alang sa mga Kristohanon sa Corinto

Tungod sa mga pantalan, dili lamang negosyo ang nakasulod sa Corinto kondili mga impluwensiya usab nga nakaapektar pag-ayo sa mga molupyo sa siyudad. Milambo ang negosyo ug midato ang Corinto tungod sa mga pantalan. Ang hinungdan niana mao ang mahal nga singil sa pagdunggo sa pantalan ug sa pagdala sa mga karga ug mga sakayan sa pikas pantalan. Ang siyudad nangolektag buhis sa mga biyahedor sa kamad-an. Sa hinapos sa ikapitong siglo B.C.E., ang kita sa siyudad midako tungod sa dagkong buhis nga gisingil diha sa mga merkado sa siyudad ug sa mga buhis sa paggamit sa mga pantalan, nga tungod niana wala na singlag buhis ang mga lungsoranon.

Ang Corinto mikita usab tungod sa mga negosyante nga miestar didto. Daghan kanila ang luhog kinabuhi ug mahiligon sa imoral nga mga parti. Ang mga marinero nanghugop usab sa Corinto ug nagpadato sa siyudad. Sumala sa giingon ni Strabo, ilang giwaldas ang ilang kuwarta. Ang mga molupyo sa siyudad nagtanyag ug daghang serbisyo, sama sa pag-ayo sa barko.

Sa panahon ni Pablo, gikataho nga ang populasyon sa siyudad maoy mga 400,000, nga nalabwan lang sa Roma, Alexandria, ug Antioquia sa Sirya. Ang mga Grego, Romano, Siryanhon, Ehiptohanon, ug mga Hudiyo nanimuyo sa Corinto. Tungod sa mga dunggoanan sa Corinto, walay puas ang pagpangabot sa mga turista, tumatan-aw sa dula sa mga atleta, mga pintor ug eskultor, pilosopo, negosyante, ug uban pa. Ang maong mga turista naghatag ug mga gasa sa templo ug naghalad sa mga diyos. Kining tanan nakapabibo ug nakapalambo sa Corinto—apan kini adunay di maayong epekto.

Ang librong In the Steps of St. Paul nag-ingon: “Ang Corinto, nga nahimutang tali sa duha ka dunggoanan, milambo ug misagop sa imoral nga buhat sa ubang mga nasod, kansang mga barko midunggo sa mga dunggoanan niini.” Ang imoral nga mga tawo sa Sidlakan ug Kasadpan nag-abot sa siyudad. Ingong resulta, nadaot ang moralidad sa mga molupyo sa Corinto ug nahimong sobra ka mapatuyangon—ang labing imoral nga siyudad sa karaang Gresya. Sumala pa sa mga tawo, ang pagkinabuhi sama sa mga taga-Corinto nagkahulogag daotan kaayong pagkinabuhi.

Tungod sa impluwensiya sa materyalismo ug imoralidad, dihay peligro nga maimpluwensiyahan ang mga Kristohanon ug madaot ang ilang relasyon sa Diyos. Ang mga sumusunod ni Jesus sa Corinto kinahanglang tambagan aron mahuptan nila ang maayong baroganan atubangan sa Diyos. Busa, gisaway gayod ni Pablo ang kadalo, pagpangilkil, ug kahugawan sa moral diha sa iyang mga sulat sa mga taga-Corinto. Kon imong basahon ang maong mga sulat, imong masabtan kon unsa ka grabe ang impluwensiya nga gipakigbisogan sa mga Kristohanon didto.—1 Corinto 5:9, 10; 6:9-11, 18; 2 Corinto 7:1.

Apan, diha poy bentaha nga nag-abot sa Corinto ang mga tawo gikan sa lainlaing nasod. Kanunayng makasulod sa siyudad ang bag-ong mga ideya. Busa ang mga tawo didto mas bukas ug hunahuna kay sa mga tawo sa ubang siyudad nga giduaw ni Pablo. “Ang mga taga-Sidlakan ug mga taga-Kasadpan mag-abot niining karaang dunggoanang lungsod,” nag-ingon ang usa ka komentarista sa Bibliya, “mao nga ang mga molupyo niini naladlad sa bag-ong mga ideya, pilosopiya, ug relihiyon.” Ingong resulta, nahimong dinawat sa Corinto ang lainlaing relihiyon, nga nakapasayon sa pagsangyaw ni Pablo didto.

Ang duha ka dunggoanan sa Corinto—ang Cencrea ug Lechaeum—nakaamot sa kalamboan ug kabantog sa siyudad. Tungod usab sa maong mga dunggoanan, nahimong hagit alang sa mga Kristohanon ang pagpuyo sa Corinto. Ingon usab niana ang kahimtang sa kalibotan karon. Ang daotang impluwensiya, sama sa materyalismo ug imoralidad mahimong modaot sa relasyon sa usa ka tawo ngadto sa Diyos. Busa, ato gayong isilsil sa atong kasingkasing ang mga tambag ni Pablo ngadto sa mga Kristohanon sa Corinto.

[Kahon/Hulagway sa panid 27]

 ANG DIOLKOS—PAGTABOK DIHA SA KAMAD-AN

Sa hinapos sa ikapitong siglo B.C.E., sa dihang napakyas ang giplanong paghimog kanal, ang magmamando sa Corinto nga si Periander nakaimbentog paagi sa paghakot ug mga kargamento latas sa hiktin nga yuta.  a Kadto ginganlag diolkos, nga nagkahulogang “paghakot ngadto sa pikas.” Kini maoy usa ka agianan nga gipaibabwag mga bloke sa bato. Kana dunay lawom nga mga kanalkanal nga naghawid sa mga riles nga kahoy nga gipahirag pangpadanlog. Ang mga kargamento sa barko nga modunggo sa usa sa mga pantalan idiskarga, ug kini ibutang sa mga kargahanan nga dunay ligid ug guyoron sa mga ulipon paingon sa pikas tumoy. Ang gagmayng sakayan, nga usahay duna pay mga kargamento, ikarga usab niana.

[Footnote]

[Mapa sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa publikasyon)

GRESYA

Gulpo sa Corinto

Pantalan sa Lechaeum

Karaang Corinto

Cenchreae

Hiktin nga Yuta sa Corinto

Gulpo sa Saronic

Peloponnese

DAGAT IONIAN

Cape Malea

DAGAT AEGEAN

[Hulagway sa panid 25]

Karon ang dekargang mga barko moagi sa Kanal sa Corinto

[Hulagway sa panid 26]

Pantalan sa Lechaeum

[Hulagway sa panid 26]

Pantalan sa Cencrea

[Picture Credit Line sa panid 25]

Todd Bolen/Bible Places.com