Ngalan ni Jehova Diha sa Usa ka Templo sa Ehipto

UNSA ka sayo diha sa kasaysayan nga ang ngalan sa Diyos nga Jehova, o Yahweh, makita sa mga reperensiya gawas sa Bibliya? Ang ubang eskolar moingon nga sukad pa sa ika-14 nga siglo B.C.E. Nganong nakaingon sila niana?

Sa mga 1370 B.C.E., daghan nang kayutaan ang nasakop sa mga Ehiptohanon. Ang magmamando sa Ehipto niadtong panahona, si Paraon Amenhotep (Amenophis) III, nagtukod ug dakong templo didto sa Soleb, sa Nubia, nga karon nailhang Sudan. Sa dihang nadiskobrehan sa mga arkeologo ang maong templo, ilang nakaplagan ang usa ka Ehiptohanong hieroglyphic (karaang mga sinulat) diin makita ang Hebreohanong Tetragrammaton​—⁠ang YHWH, o Jehova. Kana nga kinulit mas karaan ug 500 ka tuig kay sa iladong Bato sa Moab, nga kaniadto mao ang labing karaang reperensiya diin makita ang ngalan sa Diyos. Nganong ang ngalan sa Diyos gikulit man diha sa usa ka templo sa Ehipto?

“Ang Shasu nga Yuta ni Jahu”

Gipahinungod ni Paraon Amenhotep III ang templo nga iyang gitukod ngadto sa diyos nga si Amun-Ra. Ang templo maoy mga 120 metros ang gitas-on ug nahimutang sa kasadpang tampi sa Suba sa Nilo. Diha sa ubos nga bahin sa mga haligi sa usa ka seksiyon sa templo dunay mga kinulit diin makita ang ngalan sa mga teritoryo nga gipangangkon ni Amenhotep nga iyang nasakop. Ang matag teritoryo gihawasan sa hulagway sa usa ka binilanggo nga ang mga kamot gigapos diha sa iyang likod ug siya adunay taming diin gikulit ang ngalan sa iyang yuta o tribo. Ang kayutaan sa mga tawong gitawag ug Shasu, o Shosou, makita diha sa maong mga kinulit. Kinsa ang mga Shasu?

Ang Shasu maoy pagtawag sa mga Ehiptohanon sa mga Bedouin, ang tinamayng mga tribo nga nanimuyo saylo sa sidlakang utlanan sa Ehipto. Ang kayutaan sa mga Shasu mao ang habagatang Palestina, habagatang Transjordan, ug Sinai. Ang  ubang tigdukiduki nag-ingon nga ang kayutaan sa mga Shasu miabot kono hangtod sa Lebanon ug Sirya sa amihanan. Ang talaan sa nasakop nga mga teritoryo nga makita sa templo sa Soleb naglakip sa usa nga gihubad sa lainlaing paagi ingong “Yahwe diha sa yuta sa mga Shosou,” “Ang Shasu nga yuta ni Jahu,” o “Yuta sa mga Shasu-yhw.” Si Jean Leclant, nga eksperto sa kasaysayan sa Ehipto, miingon nga ang ngalan nga gikulit diha sa taming nga makita didto sa Soleb maoy “katumbas sa ‘tetragram’ sa diyos sa Bibliya nga YHWH.”

Ang kadaghanang eskolar nagtuo nga ang ngalang Jahu, Yahu, o Yahwe niini nga mga kinulit lagmit nagtumong sa usa ka dapit o distrito. Ang eskolar nga si Shmuel Ahituv miingon nga ang inskripsiyon nagpaila “sa dapit diin naglatagaw ang mga magsisimba ni Yāhū, ang Diyos sa Israel.”⁠ a Kon husto ang iyang konklusyon, kana maoy usa ka pananglitan nga ang mga tawo kaniadto nagtawag sa ilang dapit sumala sa ngalan sa ilang diyos. Ang laing pananglitan mao ang Assur, nga maoy ngalan sa yuta sa Asirya ug sa kinalabwang diyos niini.

Maylabot sa inskripsiyon sa templo sa Nubia, ang eskolar sa Bibliya ug arkeologo nga si Roland de Vaux miingon: “Sa tungatunga sa ikaduhang milenyo BC, sa rehiyon diin ang mga katigulangan sa Israel suod nga nakiglabot sa usag usa, diha nay dapit o tribo nga ang ngalan susama gayod sa ngalan sa Diyos sa Israel.”

Usa ka Ngalan nga Tinamod Gihapon

Ang Soleb dili lang ang bugtong dapit sa Nubia diin makita ang ngalang Yahwe diha sa Ehiptohanong hieroglyphic. Ang talaan nga susama nianang sa Soleb makaplagan usab diha sa mga templo ni Ramses II sa Amarah West ug sa Aksha. Sa Amarah, ang hieroglyphic nga “Yahwe diha sa yuta sa mga Shosou” halos susama sa hieroglyphic niadtong sa ubang teritoryo sa mga Shosou, nga gituohang mao ang Seir ug Laban. Sumala sa Bibliya, kining mga dapita mao ang habagatang Palestina, Edom, ug Sinai. (Genesis 36:⁠8; Deuteronomio 1:1) Kini maoy mga dapit nga kanunayng giadtoan sa mga tawong nakaila ug nagsimba kang Jehova una pa ug human sa pag-estar sa Israel didto sa Ehipto.​—⁠Genesis 36:​17, 18; Numeros 13:26.

Dili sama sa mga ngalan sa ubang diyos nga makita sa karaang mga sinulat, ang ngalan sa Diyos nga Jehova diha sa Bibliya kaylap gihapong gigamit ug gitamod. Pananglitan, sa kapin sa 230 ka kayutaan, kapin sa pito ka milyong Saksi ni Jehova ang nagtabang sa mga tawo dili lang aron makaila sa maong ngalan kondili aron masuod usab sa Diyos nga nagbaton niining talagsaong ngalan nga Jehova.​—⁠Salmo 83:18; Santiago 4:8.

[Footnote]

[Blurb sa panid 21]

Nganong ang ngalan sa Diyos nga Jehova gikulit diha sa usa ka paganong templo sa Ehipto?

[Mapa sa panid 21]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

EHIPTO

Templo sa Soleb

SUDAN

Suba sa Nilo

[Mga hulagway sa panid 21]

Replika sa haligi sa templo

[Hulagway sa panid 22]

Ang gun-ob nga templo ni Amun-Ra, sa Soleb, Sudan

[Credit Line]

Ed Scott/Pixtal/age fotostock

[Picture Credit Line sa panid 21]

Background: Asian and Middle Eastern Division/The New York Public Library/Astor, Lenox and Tilden Foundations