Ẹsiwak nditịn̄ mban̄a unyekisọn̄, oyobio, nte ẹtopde mme owo ẹwot ke ufọkn̄wed, ye nte ẹduọkde bọmb ẹwot mme owo ke mbụk n̄kpọntịbe. Ndikokop mban̄a utọ afanikọn̄ emi idịghe ukem ye ndidu ke ebiet emi enye etịbede. Nso ke ekeme ndinam mbemiso afanikọn̄ etịbede, ke ini afanikọn̄, ye ke afanikọn̄ ama ekebe, man ọbọhọ?

AFANIKỌN̄ etie nte edịm, idepke ọkọm kiet. Ntre, enen̄ede oyom eben̄e idem. Edi nso ye nso ke akpanam?

• Kere se edinamde edieke afanikọn̄ etịbede. Ti ke afanikọn̄ ekeme nditịbe ini ekededi. Ntre, edieke ebetde afanikọn̄ etịbe mbemiso ekerede se edinamde, ekeme ndisọn̄ fi ndibọhọ.

• Diọn̄ọ utọ afanikọn̄ emi ekemede nditịbe ke edem mbufo. Fiọk ebiet emi ekemede ndifehe n̄kedịbe. Kere m̀mê ufọk fo ọsọn̄ idem, m̀mê ebiet emi enye onyụn̄ odude ekeme ndisịn fi ke fehesan̄. Kpeme nte enịmde n̄kpọ ekededi emi ekemede ndisịn ikan̄ ke ufọk, utọ nte ibọk ọbọn̄ emi ẹsifọpde-fọp, sika, kandle, aranuwat, m̀mê aranikan̄.

• Bon mme n̄kpọ oro edimende iwọrọ edieke afanikọn̄ etịbede. Ekeme ndidi ikan̄ ilektrik, mmọn̄ esan̄ukwak, fon, ye n̄kpọisan̄ ididụhe. Edieke enyenede moto, kûyak aranuwat okụre ke moto fo, nyụn̄ kụt ete ke emenyene udia, mmọn̄, ye ekpri ekpat emi ekemede ndisọp mmen mfehe.​—Se ekebe oro “ Ndi Emenyene Se Edimende Ifehe?”

• Nyene nọmba fon mme ufan fo emi ẹdude ẹkpere fi ye mbon emi ẹdude ẹyom usụn̄.

• Ẹtie kiet ẹneme nte ẹkemede ndifehe n̄wọrọ ke ufọk edieke afanikọn̄ etịbede, ndien ke ini ke ini ẹnam se ẹkenemede emi. Ẹdiọn̄ọ ebiet emi ẹkemede ndito mfehe n̄wọrọ ke ufọk, ẹnyụn̄ ẹteme nditọ mbufo se mmọ ẹkpenamde edieke afanikọn̄ etịbede ke ufọkn̄wed. Ẹbiere ebiet emi ẹdifehede ika ke ini afanikọn̄; ẹmekeme ndimek ebiet emi odude ekpere mbufo ye ebiet emi oyomde usụn̄. Ẹdọhọ ke ọfọn ubon ẹsisan̄a kiet ẹka ebiet emi mmọ ẹkebierede ndifehe n̄ka ke ini afanikọn̄.

• Ben̄e idem ndin̄wam mbon en̄wen, esịnede n̄kani owo ye mbon n̄kpọnnam.

Joshua oro iketịn̄de iban̄a ke ntọn̄ọ ibuotikọ emi ọdọhọ ete: “Idem ikenyekke ediwak owo ke ini ikan̄ okodụkde ọfis nnyịn, mmọ ikonyụn̄ isọpke iwọrọ. Ndusụk owo ẹma ẹda ẹnịme kọmputa mmọ, ndusụk ẹda ẹbọ mmọn̄. Ete kiet ama akam ọdọhọ ete, ‘Etie nte akpana ifiak ibet esisịt.’ ” Kpa ye oro  ndusụk owo ẹkedade ẹnam efen, Joshua ama emenede uyo ọdọhọ mbon itieutom mmọ ete ẹdi isọsọp ifehe iwọrọ. Ini oro ndien ke mbon itieutom mmọ ẹketiene enye ẹfehe ẹwọrọ. Nte mmọ ẹkesụk ẹfehede, Joshua ama ọdọhọ ete: “Edieke owo ọduọde, menede enye, edi yak owo ndomokiet okûtuak uda. Ẹkûfịna, n̄kpọ idinamke nnyịn!”

• Ke ini ikan̄ odụkde ufọk. Nonụhọ mîdịghe sọsọrọ, nyụn̄ sọsọp sịk kpere ebiet emi ekemede ndifehe n̄wọrọ. Nsụn̄ikan̄ isiyakke owo enen̄ede okụt usụn̄, ndien ndin̄wek enye esiwot ediwak owo ke ini ikan̄ odụkde ufọk. Kûda utan̄ inyene fo sia ikan̄ ekeme ndiwot owo edieke enye abiatde ini, ọkpọkọm sekọn ifan̄.

• Ke ini unyekisọn̄ etịbede. Dịbe ke idak n̄kpọ emi ọsọn̄de idem mîdịghe da kpere ibibene esịt ufọk. Diọn̄ọ ke unyekisọn̄ efen ekeme ndifiak ntịbe, ntre sọsọp wọrọ kpọn̄ ufọk kûnyụn̄ uda ukpere ufọk ndomokiet. Ekeme ndidi mbon emi ẹsinyan̄ade owo ke ini unyekisọn̄ idisọpke idisịm. Ntre, domo ndin̄wam mbon en̄wen edieke ekemede.

• Ke ini mmọn̄ ọtọde ofụk obio. Edieke mmọn̄ ọtọn̄ọde ndikebe ata usọp usọp, sọsọp fehe ka obot sia mmọn̄ ekeme ndisọsọp ntọ mmen obio.

• Ke ini ọkpọsọn̄ oyobio. Yom ufọk emi ọsọn̄de idem dịbe.

• Ke ini ukwọ. Wọrọ ke ufọk emi mmọn̄ ọtọde odụk. Kûsan̄a ke esịt mmọn̄, kûnyụn̄ uwat moto ube mmọn̄. Mmọn̄ ukwọ esisan̄a ye ndek ye mbio. Mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinọ owo unan m̀mê ndiwot owo, utọ nte urụkikan̄ ilektrik, ẹkeme ndisịne ke esịt mmọn̄.

• Ndi ama ọfiọk? Mmọn̄ emi ewetde-wet ekeme ndimen moto, ọkpọkọm ada owo ke edọn̄. Ediwak mbon oro ẹsikpade ke ukwọ ẹsidi mbon oro ẹdomode ndiwat moto mbe mmọn̄.

• Edieke ukara ẹdọhọde mme owo ẹwọrọ ẹkpọn̄ obio, sọsọp wọrọ! Nam mme ufan fo ẹfiọk ebiet emi odude, mîdịghe ntre mmọ ẹkeme ndikodụk mfịna ke ini ẹsan̄ade ẹyom fi.

• Ndi ama ọfiọk? Ke ini afanikọn̄, ndinọ owo etop ke fon ekeme ndifọn n̄kan ndikokot owo ke fon.

• Edieke ukara ẹdọhọde mme owo ẹsịne ke ufọk m̀mê ke ebiet emi ẹbọpde man ẹfehe ẹkedịbe ke ini afanikọn̄, kûwọrọ an̄wa. Edieke mfịna edide idiọk ofụm emi ekemede ndiwot owo, n̄kpri-unam-udọn̄ọ emi asan̄ade ke ofụm, m̀mê n̄kpọ ntre, beri usụn̄ ye window ufọk fo nyụn̄ sịri ndudu ekededi emi odude ke ufọk fo mbak idiọk ofụm oro idibe idụk. Kpan̄ utọn̄ kop se ẹtịn̄de ẹban̄a n̄kpọ emi ke TV ye radio. Kûwọrọ ukpọn̄ ufọk tutu ukara ẹdọhọ ke edi se ẹwọrọde.

Nam n̄kpọ ifan̄ emi man udûdọn̄ọ udûnyụn̄ uda unan:

• Du ye mme ufan fo edieke ekemede, utu ke ndidu ke ebiet emi ẹbọpde ẹnọ mbon emi ẹfehede ẹkpọn̄ ufọk mmọ ke ntak afanikọn̄.

• Nam ebiet emi odụn̄de asana.

• Kpeme idem ke ini ọkpọride mbio ọkọduọk. Emekeme ndisịne n̄kpọ ke ubọk, esịne ikpaukot emi ọsọn̄de idem, ayara nsọsọn̄ itam, onyụn̄ ofụhọ n̄kpọ ke ibuo. Fiọk ke urụkikan̄ ilektrik ye mbubek ikan̄ ẹkeme ndisịne ke mbio.

• Ẹka iso ẹnam mme n̄kpọ emi ẹkesinamde edieke ẹkemede. Nam nditọ fo ẹkụt ke idem inyekke fi, ke unyụn̄ uduọkke idotenyịn. Kpep nditọ fo se ẹsikpepde mmọ ke ufọkn̄wed, bre mbre ye mmọ, nyụn̄ tie ye mmọ kpep Ikọ Abasi. Kûyom ndikop kpukpru se ẹtịn̄de ke mbụk n̄kpọntịbe ẹban̄a afanikọn̄ oro, kûnyụn̄ uyak editịmede esịt anam fi ayat esịt ntịme ntịme ye mbonubon fo. Nyịme mme owo ẹn̄wam fi, nyụn̄ n̄wam mbon en̄wen.

• Diọn̄ọ ke n̄kpọ ayatak fi ke ini afanikọn̄ etịbede. Ukara ye mbon eken ẹsinen̄ede ẹyom ndin̄wam mme owo ẹbọhọ, idịghe ndinọ mme owo n̄kpọ mmọ emi akatakde. Se mme owo ẹsinen̄erede ẹyom ke utọ ini oro edi eti mmọn̄, udia, ọfọn̄, ye itie udakibuot.​—1 Timothy 6:​7, 8.

Joshua ama ọbọhọ ke ini ikan̄ okodụkde ọfis mmọ, edi ediwak mbon itieutom mmọ ikọbọhọke. Mbiowo esop Abasi ẹma ẹn̄wam enye, mme dọkta ẹma ẹnyụn̄ ẹtiene ẹn̄wam enye. Joshua ọdọhọ ete: “Mmọ ẹma ẹdọhọ mi ke idiọkke ndifụhọ, ndien ke ndifụhọke ke nsinsi. Ke ọfiọn̄ itiokiet ama ekebe, mma ntre ndidaba ndiọi ndap nte n̄kesidabade. Edi ndusụk mfịna eken oro n̄kenyenede ikọsọpke ikụre.”

Mme owo ẹsikere ke ikpanaha afanikọn̄ etịbe, ntak edi oro ndusụk owo ẹsiduọhọde Abasi ke ini afanikọn̄ etịbede. Ndien esịt esifịna ediwak mbon oro ẹkebọhọde afanikọn̄ kpa nte akafịnade Joshua. Joshua ọdọhọ ete: “Mmesikere m̀mê enyene se n̄kpakanamde man nnyan̄a ediwak owo. Edi esịt enem mi ndifiọk ke ibịghike Abasi eyetre afanikọn̄ onyụn̄ ọdiọn̄ kpukpru se afanikọn̄ akabiatde. Kan̄a ke emi, ndaha uwem mi mbre mbre, mmesinyụn̄ nnam se n̄kemede man n̄ka iso ndu uwem.”​—Ediyarade 21:​4, 5. *