1-3. Nso ke ndinam n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt ọwọrọ? Nọ uwụtn̄kpọ.

NNYỊN imesinam ndudue sia nnyịn ifọnke ima. Edi imokop inemesịt ke Jehovah inamke n̄kpọ ye nnyịn itiene “nte idiọkn̄kpọ nnyịn edide,” amakam edi imakabade esịt, inyụn̄ inịm ke edieke isụhọrede idem ikpe enye ubọk, ke enye eyefen ọnọ nnyịn ke ntak uwa ufak eyen esie. (Ps. 103:10) Edi, edieke iyomde Jehovah ama se inamde inọ enye, ana “[inam] n̄kpọ esie ke ofụri esịt.” Se David ọkọdọhọde Solomon edi oro. (1 Chron. 28:9) Didie ke nnyịn emi mîfọnke ima ikeme ndinam emi?

² Man ifiọk nte ikemede ndinam emi, ẹyak ineme iban̄a Edidem Asa ye Edidem Amaziah. Ndidem Judah iba emi ẹma ẹnam se inende ke enyịn Jehovah, edi Asa akanam esie ke ofụri esịt. (2 Chron. 15:​16, 17; 25:​1, 2; N̄ke 17:3) Mmọ mbiba ẹma ẹsinam ndudue ke ntak emi mmọ mîkọfọnke ima. Edi Asa ama aka iso ọsọn̄ọ ada ye Jehovah onyụn̄ anam n̄kpọ esie “ke ofụri esịt.” (1 Chron. 28:9) Amaziah ikakaha iso inam n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt. Ke enye ama akakan mme asua Abasi, enye ama atan̄ mme abasi mmọ ọnyọn̄ akatuak ibuot ọnọ mmọ.​—2 Chron. 25:​11-16.

 ³ Ndinam n̄kpọ Abasi “ke ofụri esịt” ọwọrọ ndinen̄ede mma Jehovah nnyụn̄ n̄ka iso nnam n̄kpọ esie. Ke Bible, “esịt” esiwak ndida mban̄a se owo enen̄erede edi. Emi esịne se idọn̄de owo, se enye ekerede, edu esie, se isinamde enye anam n̄kpọ, ye se enye aduakde ndinam. Ntem, owo oro anamde n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt isikponoke enye ke n̄kpọkinua, isinamke n̄kpọ esie ke “nnam didie,” m̀mê ke ntak emi ẹnyụn̄ ẹdọhọde ẹnam. Ndi imekeme ndikpono Jehovah ke ofụri esịt kpa ye oro nnyịn mîfọnke ima? Ih imekeme, edieke inamde n̄kpọ esie ke ntak emi imade enye, idịghe ke ntak emi ẹdọhọde inam.​—2 Chron. 19:9.

4. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

⁴ Man inen̄ede ifiọk se ndinam n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt ọwọrọde, ẹyak ineme iban̄a Asa, Jehoshaphat, Hezekiah, ye Josiah, ndidem Judah emi ẹkenamde n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt. Kpa ye oro ndidem inan̄ emi ẹkenamde ndudue, Jehovah okosụk amama mmọ. Ntak emi Jehovah ọkọdọhọde ke mmọ ẹkenam n̄kpọ imọ ke ofụri esịt, ndien didie ke ikeme ndikpebe mmọ?

5. Nso ke Asa akanam ke ini enye akakarade Judah?

⁵ Asa ekedi ọyọhọ edidem ita emi akakarade Judah ke esien Israel duop ẹma ẹkebahade ẹda ke idemmọ. Enye ama anam mme owo ẹtre ndikpono ndisọi mbiet onyụn̄ osobo iren akpara temple. Enye ama akam odorode Maacah, eka ete esie, efep ke “itie ọbọn̄ an̄wan, koro enye akanamde oburobụt mbiet.” (1 Ndi. 15:​11-13) Adianade do, Asa ama ọdọhọ mbon Judah “ẹyom Jehovah . . . ẹnyụn̄ ẹnịm ibet ye mme ewụhọ esie.” Enye ama anam se enye ekekemede man an̄wam mme owo ẹfiak ẹdinam n̄kpọ Jehovah.​—2 Chron. 14:4.

6. Nso ke Asa akanam ke ini mbon Ethiopia ẹkedide ndin̄wana ye Judah?

⁶ Jehovah ama anam Judah ẹnyene emem ke akpa isua duop emi Asa akakarade Judah. Ekem Zerah owo Ethiopia ama asan̄a ye mbonekọn̄ miliọn kiet ye chariot ekọn̄ ikie ita edi ndin̄wana ye Judah. (2 Chron. 14:​1, 6, 9, 10) Asa akanam n̄kpọ didie? Enye ama enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah. (Kot 2 Chronicle 14:11.) Abasi ama ọbọrọ akam oro Asa ọkọbọn̄de ke ofụri esịt, anam enye akan mbonekọn̄ Ethiopia onyụn̄ owot kpukpru mmọ. (2 Chron. 14:​12, 13) Idem ke ini ndusụk ndidem mîkanamke n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt, enye okosụk ananam mmọ ẹkan mme asua ke ntak enyịn̄ esie. (1 Ndi. 20:​13, 26-30) Edi Asa ama esibuọt idem ye Jehovah onyụn̄ anam n̄kpọ esie ke ofụri esịt, oro akanam Jehovah ọbọrọ akam esie. Enyene mme ini emi Asa akanamde se mîkọfọnke. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama aka ebịne Edidem Syria okoyom un̄wam utu ke ndika mbịne Jehovah. (1 Ndi. 15:​16-22) Kpa ye oro, Jehovah ọkọdọhọ ke Asa ‘akanam n̄kpọ imọ ke ofụri esịt ke ofụri eyouwem esie.’ Didie ke ikeme ndikpebe Asa?​—1 Ndi. 15:14.

7, 8. Didie ke afo ekeme ndikpebe Asa?

⁷ Ọfọn kpukpru nnyịn idụn̄ọde esịt nnyịn ise m̀mê inam n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt. Bụp idem fo ete: ‘Ndi mmebiere ndinam se inemde Jehovah esịt, ndisọn̄ọ nda nnam n̄kpọ esie, nnyụn̄ nnam esop esie asana?’ Kûfre ke edieke Asa mîkpekenyeneke uko, enye ikpekekemeke ndidorode Maacah, eka ete esie, mfep ke “itie ọbọn̄ an̄wan.” Ekeme ndidi ufiọkke owo ndomokiet emi anamde n̄kpọ nte  Maacah, edi n̄kpọ ekeme nditịbe emi anade anam n̄kpọ uko uko nte Asa. Ke uwụtn̄kpọ, nso ke edinam edieke owo ke ufọk mbufo m̀mê ata ufan fo anamde idiọkn̄kpọ inyụn̄ imaha ndikabade esịt, ndien oro anam ẹsio enye ẹfep ke esop? Ndi eyetre ndidụk ndụk ye enye? Nso ke esịt fo edidọhọ fi anam?

⁸ Edieke enen̄erede ọbuọt idem ye Jehovah ke ini osobode idomo oro etiede nte ọsọn̄ akan fi, oro owụt ke afo anam n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt nte Asa akanamde. Ẹkeme ndisak fi ke ufọkn̄wed ke ntak emi afo edide Ntiense Jehovah. Mîdịghe, mbon itieutom mbufo ẹkeme ndisak fi ke ntak emi afiakde utom man aka mbono m̀mê ke ntak emi mûsumaha ndinam utom mbe ini man ọbọ ediwak okụk. Edieke emi etịbede, bọn̄ akam nọ Abasi nte Asa ọkọbọn̄de. Nen̄ede buọt idem ye Jehovah nyụn̄ ka iso ndinam se inende. Ti ke Jehovah ayan̄wam fi onyụn̄ ọsọn̄ọ fi idem kpa nte enye akanamde ye Asa.

9. Didie ke ikeme ndiwụt ke inam n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt ke ini ikwọrọde ikọ?

⁹ Ikọt Abasi isikereke iban̄a ufọn idemmọ ikpọn̄. Asa ama an̄wam mbon Judah ẹfiak ẹdinam n̄kpọ Jehovah. Ọfọn nnyịn n̄ko in̄wam mme owo “ẹyom Jehovah.” Esịt esinem Jehovah ke ini in̄wamde mbọhọidụn̄ nnyịn ye mbon en̄wen ẹfiọk enye, ke ntak emi imade enye, ye ke ntak emi iyomde mmọ ẹtiene nnyịn ẹnyene nsinsi uwem.

10, 11. Didie ke afo ekeme ndikpebe Jehoshaphat?

¹⁰ Jehoshaphat eyen Asa ama aka iso “asan̄a ke usụn̄ emi Asa ete esie akasan̄ade.” (2 Chron. 20:​31, 32) Didie ke enye akanam emi? Jehoshaphat ama ọdọhọ mme owo ẹyom Jehovah kpa nte ete esie akanamde. Enye ama anam ẹda “n̄wed ibet Jehovah” ẹkpep mbon Judah ibet Jehovah. (2 Chron. 17:​7-10) Enye ama akam aka obot obot ikpehe Ephraim emi okodude ke obio ubọn̄ esien Israel duop, man akada “mmọ afiak ọsọk Jehovah.” (2 Chron. 19:4) Edidem Jehoshaphat “[ama oyom] Jehovah ke ofụri esịt esie.”​—2 Chron. 22:9.

¹¹ Kpukpru nnyịn imekeme nditiene nnam akwa utom oro Jehovah ọnọde nnyịn mfịn, oro edi, ndikpep mme owo Ikọ Abasi. Ndi emebiere ndinam emi kpukpru ọfiọn̄ nnyụn̄ n̄n̄wam mme owo ẹdinam n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt? Edieke esịnde ifịk anam emi, Jehovah ayan̄wam fi ekeme ndinyene owo emi afo ekpepde Bible. Ndi emesibọn̄ akam eben̄e Jehovah an̄wam fi anam emi? Ndi emeben̄e idem ndida ndusụk ini emi esidade ọduọk odudu n̄kpep owo Bible? Kpa nte Jehoshaphat akakade Ephraim akan̄wam mme owo ẹfiak ẹdinam n̄kpọ Jehovah, imekeme n̄ko ndin̄wam mbon oro ẹma ẹketre ndinam n̄kpọ Jehovah ẹfiak ẹdinam n̄kpọ esie. Adianade do, ọfọn mbiowo ẹsidiomi ndika n̄kese nnyụn̄ n̄n̄wam mbon oro ẹkesiode ẹfep ke esop, emi ẹkemede ndidi ẹma ẹtre idiọkn̄kpọ oro akanamde ẹsio mmọ ẹfep ke esop.

12, 13. (a) Nso ke Jehoshaphat akanam ke ini mme asua ẹkedide ndin̄wana ye Judah? (b) Ntak emi ikpekpebede Jehoshaphat ke ini ibọn̄de akam?

¹² Ukem nte ete esie, Jehoshaphat ama ọbuọt idem ye Jehovah ke ini akwa udịmekọn̄ mme asua ẹkedide ndin̄wana ye Judah. (Kot 2 Chronicle 20:​2-4.) Kpa ye oro ndịk akanamde Jehoshaphat, enye ama “owụk iso esie oyom Jehovah.” Enye ama osụhọde idem ọdọhọ Jehovah ke akam ete ke mmimọ “[inyeneke] odudu ndida ke iso akwa udịmowo emi ẹdide  ndin̄wana” ye mmimọ, ndien ke mmimọ inyụn̄ ifiọkke se ikpanamde. Kpa ye oro, enye ekeberi edem ofụri ofụri ke Jehovah, sia enye ọkọdọhọ Jehovah ete: “Enyịn nnyịn ẹse fi.”​—2 Chron. 20:12.

¹³ Enyene ini emi ndịk esinamde nnyịn, nnyịn inyụn̄ ifiọkke se ikpanamde, kpa nte eketịbede ọnọ Jehoshaphat. (2 Cor. 4:​8, 9) Edi ti ke ini Jehoshaphat ọkọbọn̄de akam ke iso mbon Judah, enye ama ọdọhọ ke mmimọ inyeneke odudu inyụn̄ ifiọkke se ikpanamde. (2 Chron. 20:5) Mbon emi ẹdade ubon mmọ usụn̄ ke n̄kpọ Abasi ẹkeme ndikpebe Jehoshaphat ke ndibọn̄ akam mben̄e Jehovah ada mmimọ usụn̄ onyụn̄ anam mmimọ ikeme ndiyọ se iwọrọde mmimọ. Ikpanaha bụt anam mmọ nditịn̄ nte etiede mmọ ke idem ke ini mmọ ẹbọn̄de akam ye ubon mmọ. Emi ayan̄wam mbonubon mmọ ẹkụt adan̄a nte mmọ ẹbuọtde idem ye Jehovah. Jehovah ayan̄wam mbufo kpa nte enye akan̄wamde Jehoshaphat.

14, 15. Didie ke Hezekiah okowụt ke inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah?

¹⁴ Hezekiah edi edidem en̄wen emi “[ọkọsọn̄ọde] eyịre ye Jehovah” kpa ye emi ete esie mîkokponoke Jehovah nte ete Jehoshaphat. Enye ama “[osion̄o] mme edikon̄ ebiet efep onyụn̄ obom mme adaha utuakibuot n̄ken̄e n̄ken̄e onyụn̄ esịbe eto utuakibuot onyụn̄ anuak urụkikọt okpoho oro Moses akanamde mbai mbai; koro tutu esịm ini oro nditọ Israel ke ẹkesụk ẹfọp uwa ẹnọ enye.” Hezekiah ama anam n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt esie onyụn̄ “aka iso enịm mme ewụhọ oro Jehovah okowụkde Moses.”​—2 Ndi. 18:​1-6.

¹⁵ Idem ke ini Assyria, idụt emi akakarade ofụri ererimbot ke eyo Hezekiah, akadade ekọn̄ odụk Judah onyụn̄ oyom ndisobo Jerusalem, Hezekiah okosụk ọbọbuọt idem ye Jehovah. Sennacherib, edidem Assyria, ama akam osụn̄i Jehovah onyụn̄ odomo ndisịn Hezekiah ndịk ke idem man enye odụk ufụn ọnọ imọ. Edi akam oro Hezekiah ọkọbọn̄de ama owụt ke enye ama enen̄ede enịm ke Jehovah ayanyan̄a mmimọ. (Kot Isaiah 37:​15-20.) Abasi ama ọbọrọ akam esie onyụn̄ ọdọn̄ angel kiet okowot mbonekọn̄ Assyria 185,000.​—Isa. 37:​36, 37.

16, 17. Didie ke ikeme ndikpebe Hezekiah?

¹⁶ Nte ini akakade, Hezekiah ama ọdọn̄ọ tutu ekpere ndikpa. Enye ama ekpe Jehovah ubọk ete eti nte imọ ikasan̄ade ke iso esie. (Kot 2 Ndidem 20:​1-3.) Jehovah ama ọbọrọ akam esie onyụn̄ anam idem ọsọn̄ enye. Edi, Bible anam nnyịn ifiọk ke Abasi isinamke idem ọsọn̄ nnyịn mfịn ke utịbe utịbe usụn̄ m̀mê ndinam nnyịn idu uwem ibịghi ikan nte ikpodude. Edi imosụk ikeme ndibọn̄ akam nnọ Jehovah nte Hezekiah ọkọbọn̄de ete: “Mbọk ti nte nsan̄ade ke iso fo ke akpanikọ ye ke ofụri esịt.” Ndi emenịm ke Jehovah ekeme ndise mban̄a fi ke bed udọn̄ọ fo?​—Ps. 41:3.

¹⁷ Ke ini itiede ikere mbụk Hezekiah, imekeme ndikụt ndusụk n̄kpọ oro mîyakke inen̄ede ikpere Abasi m̀mê emi adade ini oro ikpadade inam n̄kpọ Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, ikpanaha ikpebe mbon ererimbot emi ẹsimade ndida mme ọwọrọetop owo ke Intanet nte abasi. Idiọkke ndida Intanet nneme nneme ye mbonubon m̀mê mme ufan nnyịn nte ndusụk nditọete nnyịn ẹsinamde. Edi ediwak mbon ererimbot ẹdodụk ẹnyịne ke Intanet, ẹyom ndifiọk kpukpru n̄kpọ mban̄a mbon oro mmọ mîkam idiọn̄ọke-diọn̄ọ. Mmọ ẹsibiat ini ẹtie ẹse ndise mbon emi  m̀mê ẹkot n̄kpọ ẹban̄a mmọ ke Intanet. Edieke nnyịn mîkpemeke, imekeme nditiene mbiat ini n̄kaha ke Intanet ke n̄kpọ emi mînyeneke ufọn. Imonyụn̄ ikeme nditọn̄ọ nditan̄ idem ke ntak emi ediwak owo ẹsimade se nnyịn isisịnde ke Intanet, mîdig̣he iyat esịt edieke mme owo mîmaha aba se nnyịn idọn̄de ke Intanet. Ndi emekere ke apostle Paul, Aquila ye Priscilla ẹkpebiat ini ẹtie ẹdọn̄ ndise ke Intanet kpukpru usen, mîdịghe ẹyom ndifiọk kpukpru n̄kpọ mban̄a mbon ererimbot? Bible ọdọhọ ke Paul ‘ekesisịn idem ọkwọrọ ikọ.’ Priscilla ye Aquila ẹkeda ini mmọ “ẹnam usụn̄ Abasi an̄wan̄a [mme owo] ata nnennen nnennen.” (Utom 18:​4, 5, 26) Ọfọn ibụp idem nnyịn ite, ‘Ndi mmesida mme owo nte abasi, mîdịghe ndi mmesibiat ini n̄kaha ke Intanet ke n̄kpọ emi mînyeneke ufọn?’​—Kot Ephesus 5:​15, 16.

18, 19. Didie ke afo ekeme ndikpebe Josiah?

¹⁸ Edidem Josiah, emi ekedide eyeyen Hezekiah, ama enịm ibet Jehovah “ke ofụri esịt” esie. (2 Chron. 34:31) Ke ini enye okosụk edide eyenọwọn̄, “enye [ama] ọtọn̄ọ ndiyom Abasi David.” Ke ini enye ekedide isua 20, enye ama ọtọn̄ọ ndision̄o nsunsu abasi mfep ke Judah. (Kot 2 Chronicle 34:​1-3.) Josiah ama esịn idem anam se inemde Abasi esịt akan ndidem Judah eken. Kpa ye oro, ke ini ẹkekụtde n̄wed Ibet emi etiede nte Moses ekewet ẹnyụn̄ ẹkot ẹnọ enye, enye ama okụt ke oyom imọ itetịm isịn idem inam n̄kpọ Abasi. Enye ama ọdọhọ mme owo n̄ko ẹnam n̄kpọ Jehovah. Emi akanam mme owo ‘ẹkûwọn̄ọde ẹkpọn̄ Jehovah’ ke ofụri eyo esie.​—2 Chron. 34:​27, 33.

¹⁹ Ọfọn mme uyen ẹtọn̄ọ ke ekpri ẹyom Jehovah kpa nte Josiah okoyomde. Ekeme ndidi Edidem Manasseh, emi akafiakde etiene Jehovah, ekekpep Josiah ke Jehovah esitua owo mbọm. Mmọdo, mme uyen, ẹdian idem ye ikpọ owo emi ẹdude ke ubon m̀mê ke esop mbufo, emi ẹma ẹkenam n̄kpọ Abasi ẹbịghi; mmọ ẹyenam mbufo ẹfiọk nte Jehovah ọfọnde ye mmimọ. Ẹti n̄ko ke n̄wed Ibet oro ẹkekotde ẹnọ Josiah akanam enye etetịm oyom ndinem Jehovah esịt. Edieke mbufo ẹkotde Ikọ Abasi, emi ayan̄wam mbufo ẹnam n̄kpọ oro edinamde esịt etetịm enem mbufo, ẹnen̄ede ẹkpere Jehovah, ẹnyụn̄ ẹn̄wam mbon en̄wen ẹyom Jehovah. (Kot 2 Chronicle 34:​18, 19.) Edieke ẹkpepde Bible, ẹyefiọk n̄kpọ en̄wen emi ẹkpenamde man esịt etetịm enem Jehovah. Ẹnam se ẹkotde ke Bible kpa nte Josiah akanamde.

20, 21. (a) Didie ke ndidem inan̄ oro isụkde inemede ikụre do ẹkenam n̄kpọ Abasi? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ oro etienede?

²⁰ Ndi se inemede iban̄a ndidem Judah inan̄, emi ẹkenamde n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt enyene ufọn ọnọ fi? Mmọ ẹma ẹbiere ndinam se inemde Jehovah nnyụn̄ ntuak ibuot nnọ enye ke ofụri eyouwem mmọ. Mmọ ẹma ẹka iso ẹnam n̄kpọ Abasi idem ke ini mme asua ẹkebiọn̄ọde mmọ. Mmọ ẹkenam kpukpru emi ke ntak ẹmade Jehovah.

²¹ Ndidem inan̄ emi ẹma ẹsinam ndudue, nte idikụtde ke ibuotikọ oro etienede. Edi Jehovah emi esidụn̄ọrede owo esịt ama okụt ke mmọ ẹkenam n̄kpọ imọ ke ofụri esịt. Nnyịn n̄ko ifọnke ima. Edi, edieke Jehovah okpodụn̄ọrede esịt nnyịn, ndi enye okpokụt ke inam n̄kpọ imọ ke ofụri esịt? Se idinemede edi emi ke ibuotikọ oro etienede.