1, 2. (a) Nso ukwan̄ikpe ke ẹkekpe ẹnọ Naboth ye nditọ esie? (b) Ewe edu iba ke idineme iban̄a ke ibuotikọ emi?

IREN iba emi Bible okotde mbukpo owo ẹsu nsu ẹdori ete kiet ẹte ke enye anam n̄kpọ emi odotde n̄kpa. Idem akpa mbonubon ye mme ufan ete oro ndikụt ẹbierede n̄kpa ẹnọ enye ke ntak se mbukpo owo oro ẹtịn̄de. Enen̄ede abiak mbon oro ẹmade unenikpe ndikụt ẹwotde ete oro ke ini edide inyeneke se ete mbon eduede. N̄kpọ emi itetịn̄ mi idịghe n̄ke, ama etịbe. Se ikọwọrọde asan̄autom Jehovah kiet emi ekekerede Naboth edi emi. Enye okodụn̄ ke Israel ini emi Edidem Ahab akakarade idụt oro.​—1 Ndi. 21:​11-13; 2 Ndi. 9:26.

² Ke ibuotikọ emi, iyeneme iban̄a Naboth inyụn̄ ineme iban̄a akwa ndudue oro ebiowo kiet emi ekenen̄erede ama Abasi akanamde ke eyo mme apostle. Se idinemede emi eyekpep nnyịn ke ana isụhọde idem man ikeme ndima se inende kpa nte Jehovah amade. Iyekpep n̄ko ke ndinyịme ndifen nnọ mme owo ke ini ẹnamde se mîfọnke ke esop oyowụt ke imama se inende ukem nte Jehovah.

3, 4. Nso utọ owo ke Naboth ekedi, ndien nso ikanam enye esịn ndinyam in̄wan̄ vine esie nnọ Edidem Ahab?

³ Ata ediwak nditọ Israel ẹma ẹtiene Edidem Ahab ye Jezebel an̄wan esie, emi ekedide idiọk ọbọn̄-an̄wan, ẹbiat ibet Abasi. Edi Naboth iketieneke mmọ isọn̄ ibuot ye Jehovah. Mmọ ẹketuak ibuot ẹnọ Baal, ikponoke Jehovah inyụn̄ inịmke ibet esie. Edi Naboth ama ama Jehovah akan uwem esie.

⁴ Kot 1 Ndidem 21:​1-3. Ke ini Edidem Ahab ọkọdọhọde Naboth anyam in̄wan̄ vine esie ọnọ imọ, mîdịghe okpụhọ ọbọ en̄wen emi ọfọnde akan esie, Naboth ikenyịmeke. Ndi ọmọdiọn̄ọ ntak? Enye ọkọdọhọ Ahab ukpono ukpono ete: “Nsa mi-o, koro mîfọnke Jehovah ke enyịn ami ndiyak udeme inyene mme ete ete mi nnọ fi.” Jehovah ọkọdọhọ nditọ Israel ẹkûnyam isọn̄ mme ete ete mmọ taktak. Oro akanam Naboth esịn ndinyam in̄wan̄ esie nnọ Ahab. (Lev. 25:23; Num. 36:7) Omokụt do ke Naboth ikadaha ibet Jehovah ibre mbre.

5. Nso ke Jezebel akanam man ẹwot Naboth?

⁵ Edidem Ahab ye n̄wan esie ẹma ẹtịbi n̄kpọ ẹnam ke ntak emi Naboth mîkamaha ndinyam in̄wan̄ oro nnọ enye. Jezebel ama ọdọn̄ mme owo ẹkesu nsu ẹdori Naboth, ndien emi ama anam ẹwot Naboth ye nditọ esie. Jezebel ama onyụn̄ emen in̄wan̄ oro ọnọ ebe esie. Nso ke Jehovah akanam aban̄a utọ ufịk ye ukwan̄ikpe oro?

6, 7. Didie ke Jehovah okowụt ke imọ imaha ukwan̄ikpe, ndien didie ke oro ọkọdọn̄ iman ye mme ufan Naboth esịt?

⁶ Jehovah ama ọsọsọp ọdọn̄ Elijah aka ebịne Ahab. Elijah ama ọkọdọhọ Ahab ke enye edi inọ ye owotowo. Nso ke Jehovah ekebiere ndinam? Jehovah ọkọdọhọ ke ẹyewot Ahab, n̄wan esie, ye nditọ esie ukem nte ẹkewotde Naboth ye nditọ esie.​—1 Ndi. 21:​17-25.

⁷ N̄kpa Naboth ama abiak mme iman ye mme ufan esie etieti. Edi mmọ ẹma ẹfiak ẹkop ndọn̄esịt ke ini mmọ ẹkefiọkde ke Jehovah ama okụt kpukpru se iketịbede, ndien ke enye ọmọn̄ ọsọsọp osio usiene. Edi enyene n̄kpọ en̄wen emi eketịbede oro okoyomde mmọ ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Jehovah ẹnyụn̄ ẹsụhọde idem.

8. Nso ke Ahab akanam ke ini enye okopde se Jehovah aduakde ndinam, ndien nso ke Jehovah akanam?

⁸ Ke ini Ahab okokopde se Jehovah aduakde ndinam, “enye [ama] awak ọfọn̄idem esie onyụn̄ esịne ọfọn̄ ntuan̄a ke idem; ndien enye etie utreudia onyụn̄ osụhọde ana ye ọfọn̄ ntuan̄a onyụn̄ asan̄a mfụhọ mfụhọ.” N̄kpọ emi ama anam Ahab osụhọde idem! Nso ke Jehovah akanam? Jehovah ama ọdọhọ Elijah ete: “Sia enye osụhọrede idem ke ntak mi, ami ndidaha afanikọn̄ emi ndi ke eyo esie. Edi ndida afanikọn̄ emi ntiene ufọk esie ke eyo eyen esie.” (1 Ndi. 21:​27-29; 2 Ndi. 10:​10, 11, 17) Jehovah emi edide “andidụn̄ọde esịt” ama atua Ahab mbọm.​—N̄ke 17:3.

9. Ntak emi ọkọfọnde mme iman ye mme ufan Naboth ẹsụhọde idem?

⁹ Mme iman ye mme ufan Naboth ẹkenam n̄kpọ didie ke ini mmọ ẹkekopde ke Jehovah idinọhọ ubon Ahab ufen ke eyouwem esie? Utọ n̄kpọ oro ekpekeme ndinam mmọ ẹkpọn̄ Jehovah. Edi edieke mmọ ẹsụhọrede idem,  mmọ ẹyeka iso ẹkpono Jehovah, ẹnyụn̄ ẹnịm ke enye ikemeke ndikpe ukwan̄ikpe. (Kot Deuteronomy 32:​3, 4.) Jehovah ayanam Naboth, nditọ esie ye ubon esie ẹset, ndien idụhe owo ndomokiet emi edifịkde mmọ aba. (Job 14:​14, 15; John 5:​28, 29) Owo oro osụhọrede idem ọfiọk ke “ata Abasi eyekpe ikpe ke kpukpru orụk utom ye ke kpukpru se idịbede, edide eti m̀mê idiọk.” (Eccl. 12:14) Enyene se Jehovah esikụtde onyụn̄ ọfiọkde oro nnyịn mîkwe mînyụn̄ ifiọkke. Emi esinam enye ebiere n̄kpọ nte enye ebierede. Ntre, edieke isụhọrede idem, oro ayan̄wam nnyịn ika iso ibuọt idem ye Jehovah.

10, 11. (a) Nso ikeme ndinam ọsọn̄ nnyịn ndibuọt idem ye Jehovah? (b) Didie ke nsụhọdeidem ekeme ndin̄wam nnyịn?

¹⁰ Nso ke afo edinam edieke mûmaha se mbiowo ẹbierede, m̀mê ufiọkke ntak emi mmọ ẹbierede n̄kpọ ntre? Ke uwụtn̄kpọ, nso ke afo edinam edieke ẹbọde fi m̀mê owo fo ifetutom ke esop? Nso edieke afo ekerede ke ikpanaha ẹsio ebe, n̄wan, eyen, m̀mê ufan fo ẹfep ke esop? Nso ke edinyụn̄ anam edieke ekerede ke mbiowo ikpakatuaha anamidiọk mbọm? Mme utọ n̄kpọ emi ẹkeme ndinam ọsọn̄ nnyịn ndibuọt idem ye Jehovah nnyụn̄ nnam se esop esie ẹdọhọde. Didie ke nsụhọdeidem ekeme ndin̄wam fi edieke  utọ n̄kpọ emi ọwọrọde fi? Ẹyak ineme usụn̄ iba emi nsụhọdeidem ekemede ndin̄wam nnyịn.

¹¹ Akpa, edieke isụhọrede idem, iyenyịme ke nnyịn ifiọkke kpukpru se iketịbede. Ekpededi imọdiọn̄ọ kpukpru se iketịbede, Jehovah kpọt ekeme ndidiọn̄ọ se isịnede owo ke esịt. (1 Sam. 16:7) Akpana emi anam nnyịn isụhọde idem, iti ke nnyịn idiọn̄ọke kpukpru n̄kpọ, inyụn̄ inyịme se ẹbierede. Ọyọhọ iba, nsụhọdeidem ayan̄wam nnyịn ika iso isụk ibuot inyụn̄ inyene ime itie ibet Jehovah enen̄ede se ikwan̄ade. Solomon ọkọdọhọ ete: “Edifọn ye mmọ emi ẹbakde ata Abasi . . . , edi idifọnke-fọn inọ idiọkowo, enye idinyụn̄ ikemeke ndinam mme usen esie . . .  ẹbịghi.” (Eccl. 8:​12, 13) Se inemede emi owụt ke nnyịn ndisụhọde idem ọyọfọn ye nnyịn ye kpukpru mbon oro n̄kpọ emi ebehede.​—Kot 1 Peter 5:5.

12. Ewe mbụk ke idineme idahaemi, ndien ntak-a?

¹² Enyene n̄kpọ emi eketịbede ke otu ikọt Abasi ke Antioch ke Syria, oro akanamde ẹkụt m̀mê mmọ ẹsụhọde idem ẹnyụn̄ ẹma ndifen nnọ owo. Ẹyak idụn̄ọde mbụk emi inyụn̄ ise nte enye ekemede ndin̄wam nnyịn ifiọk m̀mê imesisọp ndifen nnọ owo. Mbụk emi oyonyụn̄ an̄wam nnyịn inen̄ede ikụt ke Jehovah esifen ọnọ owo ke ntak emi enye amade se inende.

13, 14. Siak ndusụk n̄kpọ emi apostle Peter akanamde ke esop, ndien didie ke enye okowụt ke imenyene uko?

¹³ Apostle Peter ekedi ebiowo emi ẹkenen̄erede ẹdiọn̄ọ ke esop. Enye ekesisan̄a ye Jesus, ndien Jesus ama ọnọ enye ikpọ ifetutom. (Matt. 16:19) Ke uwụtn̄kpọ, ke isua 36 eyo mme apostle, ẹma ẹdọn̄ Peter ọkọkwọrọ ikọ ọnọ Cornelius ye mbonufọk esie. Cornelius ekedi owo Gentile emi mîkanaha mbobi, ndien akananam owo ikọkwọrọke ikọ inọ mbon Gentile. Ke ini Peter okokụtde ke Jehovah ọnọ Cornelius ye mbonufọk esie edisana spirit, enye ama ọdọhọ ete: “Nte owo ekededi ekeme ndikpan ete ẹkûda mmọn̄ ẹnịm mmọ emi baptism, emi ẹma ẹkebọ edisana spirit kpa nte nnyịn?”​—Utom 10:47.

¹⁴ Ke isua 49 eyo mme apostle, mme apostle ye mbiowo emi ẹkesede ẹban̄a utom ikọt Abasi ini oro, ẹma ẹsop idem ke Jerusalem man ẹbiere m̀mê akpana mme Gentile emi ẹkabarede ẹdi mme Christian ẹna mbobi. Apostle Peter ama etịn̄ ikọ uko uko onyụn̄ eti kpukpru owo ete ke isua ifan̄ emi ẹkebede, ke Jehovah ama ọnọ mbon Gentile emi mîkanaha mbobi edisana spirit esie. Se Peter eketịn̄de emi ama an̄wam otu oro ẹkesede ẹban̄a utom ikọt Abasi ini oro ẹfiọk se ẹkpebierede. (Utom 15:​6-11, 13, 14, 28, 29) Ekeme ndidi mme Jew ye mme Gentile emi ẹkedude ke esop ẹma ẹnen̄ede ẹma nte Peter eketịn̄de n̄kpọ emi uko uko. Ikọsọn̄ke mmọ ndikpono nnyụn̄ n̄kpebe enye.​—Heb. 13:7.

15. Nso ndudue ke Peter akanam ke ini enye okodude ke Antioch ke Syria? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

¹⁵ Ke mbono oro ẹkenịmde ke isua 49 eyo mme apostle ama okokụre, Peter ama aka Antioch ke Syria ke esisịt ini ebede. Enye ama esidian idem ye nditọete emi ẹdide mme Gentile do. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹkpep ediwak n̄kpọ ẹto enye. Edi ẹtise, Peter ama etre ndidia udia ye mmọ; n̄kpọ oro ama akpa mmọ idem onyụn̄ ayat mmọ esịt. Nditọete eken emi ẹkedide mme Jew, utọ nte Barnabas,  ẹma ẹtiene Peter ẹnam mbubịk emi. Se Peter akanamde oro ama ekeme ndisuan esop. Edi, nso ikanam utọ akamba ebiowo oro anam utọ mbubịk ido emi? Didie ke ndudue Peter emi ekeme ndin̄wam nnyịn ifiọk se ikpanamde edieke ebiowo etịn̄de m̀mê anamde n̄kpọ emi abiakde nnyịn?

16. Didie ke apostle Paul ekenen̄ede Peter, ndien mme mbụme ewe ke ikeme ndibụp?

¹⁶ Kot Galatia 2:​11-14. Peter ama efehe owo enyịn anam se mîkpanamke. (N̄ke 29:25) Kpa ye oro Peter ọkọfiọkde ke Jehovah enyịme mme Gentile emi mînaha mbobi ẹtiene ẹkpono imọ, enye ikamaha ndidian idem aba ye mmọ. Enye ekekere ke mme Jew emi ẹkenade mbọbi, emi ẹketode Jerusalem ẹdi Syria ke Antioch, ẹyese imọ ke usụhọde. Apostle Paul emi eketienede okop nte Peter etịn̄de uko uko ke Jehovah ama ọnọ mbon Gentile emi mîkanaha mbobi edisana spirit esie, ama asua ọnọ Peter ke mbubịk emi enye akanamde. (Utom 15:12; Gal. 2:13) Didie ke mme Gentile emi Peter akasaride ẹkenam n̄kpọ? Ndi mmọ ẹma ẹyak n̄kpọ emi anam mmọ ẹkpọn̄ esop? Ndi ẹma ẹbọ Peter ifetutom oro enye ekenyenede ke esop?

17. Nso ke Peter ekenyene ifet ndinam ke ntak emi Jehovah ekefende ọnọ enye?

¹⁷ Peter ama osụhọde idem enyịme item oro Paul ọkọnọde enye. Ikọ Abasi inyụn̄ idọhọke ke ẹma ẹbọ enye ifetutom. Nte ini akakade, Abasi ama ọnọ enye edisana spirit esie ewet akpa ye udiana n̄wed Peter. Enye okokot Paul ke 2 Peter 3:​15, “edima eyenete nnyịn.” Kpa ye oro se Peter akanamde akabiakde mme Gentile emi ẹkedude ke esop, Jesus emi edide ibuot esop Abasi okosụk akaka iso ayak enye anam utom ke esop. (Eph. 1:22) Ntre, mmọ ẹkenyene ndikpebe Jesus ye Jehovah nnyụn̄ mfen nnọ Peter. Imenịm ke mmọ ikayakke ndudue Peter anam mmọ ẹkpọn̄ esop sia Peter ikọfọnke ima.

18. Ini ewe ke enen̄ede oyom ikpebe Jehovah ke ndima se inende?

¹⁸ Kpa nte ekedide ke eyo mme apostle, mfịn mbiowo ifọnke ima sia “kpukpru nnyịn idedue ediwak ini.” (Jas. 3:2) Kpukpru nnyịn imọfiọk ke nnyịn ifọnke ima, edi isinam n̄kpọ didie ke ini eyenete eduede nnyịn? Ndi imesinam se inende nte Jehovah esinamde? Ke uwụtn̄kpọ, nso ke afo edinam edieke etiede nte ke ebiowo asari fi? Ndi ọyọkpọn̄ esop ke ntak emi ebiowo etịn̄de n̄kpọ emi abiakde fi? Utu ke ndisọsọp ndọhọ ke utọ owo emi idotke ndidi ebiowo, ndi eyenyene ime etie ebet Jesus emi edide ibuot esop enen̄ede n̄kpọ? Utu ke nditie n̄kere se enye anamde fi, ndi eyeti nti n̄kpọ oro eyenete oro esinamde, utọ nte enye ndisọn̄ọ nda nnam n̄kpọ Abasi ke ediwak isua? Ndi ayayat esịt edieke enye osụk akade iso edi ebiowo, m̀mê ẹdiande utom en̄wen ke esop ẹnọ enye? Edieke efende ọnọ enye, afo owụt ke amama se inende ukem nte Jehovah.​—Kot Matthew 6:​14, 15.

19. Nso ke nnyịn owo kiet kiet ikpanam?

¹⁹ Enen̄ede ọdọn̄ mbon oro ẹmade unenikpe ndikụt usen emi Jehovah editrede kpukpru ufịk ye ukwan̄ikpe emi Satan ye ndiọi owo ẹdide ntak. (Isa. 65:17) Tutu ini oro edisịm, ẹyak nnyịn owo kiet kiet ika iso isụhọde idem inyịme ke idịghe kpukpru n̄kpọ ke idiọn̄ọ, isinyụn̄ ifen inọ mbon oro ẹduede nnyịn, man iwụt ke imama se inende ukem nte Jehovah.