1, 2. Tịn̄ nte isan̄ Mary eketiede, nyụn̄ tịn̄ se ikanamde enye okûkeme nditie ọfọn ke edem enan̄-mbiomo.

MARY ikekemeke nditie ọfọn ke edem ekpri enan̄-mbiomo. Enye ododoro ke edem enan̄ emi ke ediwak hour. Joseph okomụm urụk enan̄ oro asan̄a ke iso nte mmọ ẹkade Bethlehem emi okodude nsannsan. Mary ama okop nte eyen ọwọn̄ọrede idem ke esịt idịbi esie.

² Idịbi Mary ama aka anyan; Bible etịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ ke enye ama ‘ekpere ndiman eyen.’ (Luke 2:5) Nte mmọ ẹkesan̄ade ẹbe mme in̄wan̄, anaedi ndusụk mbon oro ẹkefụn̄de isọn̄ m̀mê ẹketọde n̄kpọ ke in̄wan̄ ẹma ẹkere m̀mê nso ikpanam n̄wan emi asan̄ade ye utọ akamba idịbi oro aka isan̄. Nso ikanam Mary oto edem mmọ ke Nazareth aka utọ anyan usụn̄ oro?

3. Nso utom ke ẹkenọ Mary, ndien nso ke idikpep iban̄a enye?

³ Kpukpru emi ọkọtọn̄ọ ke ini ẹkenọde ekpri eyenan̄wan Jew emi utom oro akananam owo mînọhọ owo. Akana enye aman eyen emi edikabarede edi Messiah, kpa Eyen Abasi! (Luke 1:35) Nte usen uman akasan̄ade ekpere, n̄kpọ ama etịbe emi okoyomde enye aka isan̄. Mary ama osobo ekese n̄kpọ oro okodomode mbuọtidem esie ke usụn̄ isan̄ oro. Ẹyak ise se ikan̄wamde enye aka iso enyene ọkpọsọn̄ mbuọtidem.

4, 5. (a) Nso ikanam Joseph ye Mary ẹka Bethlehem? (b) Ewụhọ Caesar okosu ewe ntịn̄nnịm ikọ?

⁴ Idịghe Joseph ye Mary ikpọn̄ ẹkenyene ndika isan̄ emi. Ini oro ke Caesar Augustus okowụk ete ẹsịn mme owo enyịn̄ ke n̄wed, ndien akana mme owo ẹka obio emana mmọ ẹkesịn enyịn̄. Nso ke Joseph akanam? Mbụk oro ọdọhọ ete: “Joseph n̄ko oto ke obio Nazareth, ke Galilee, ọdọk aka Judea, ke obio David, emi ekerede Bethlehem, koro enye edide owo ufọk ye owo ubon David.”—Luke 2:1-4.

⁵ Imekeme ndidọhọ ke Abasi akanam Caesar enịm ewụhọ oro ini oro. Isua ikie itiaba mbemiso ini oro, prọfet Abasi ama etịn̄ ke  Messiah edimana ke Bethlehem. Ama odu Bethlehem oro mîkoyomke usụn̄ ikpọn̄ Nazareth; ẹkesisan̄a kilomita 11 kpọt ẹsịm. Edi ntịn̄nnịm ikọ oro ama owụt ke Messiah edimana ke “Bethlehem Ephrathah.” (Kot Micah 5:2.) Mme akaisan̄ emi ẹtode Nazareth ẹkesinyene ndisan̄a kilomita 130 ke obot obot usụn̄ emi ebede ke Samaria n̄ka ekpri obio emi. Bethlehem enye emi ke akana Joseph aka, do ke ubon Edidem David ẹketo, do n̄ko ke Joseph ye n̄wan esie ẹketo.

6, 7. (a) Ntak emi isan̄ uka Bethlehem mîkememke inọ Mary? (b) Mme ukpụhọde ewe ke Mary akanam ke enye ama akakabade n̄wan Joseph? (Se n̄ko ikọ idakisọn̄.)

⁶ Ndi Mary eyenyịme nditiene Joseph n̄ka? Enye ama ọfiọk ke isan̄ oro eyenen̄ede akak imọ. Etie nte ini oro ekedi ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini idọk, ntre anaedi edịm ama esidep nsịtnsịt nte ndaeyo ekekperede ndisịm utịt. Adianade do, Bible enen ndidọhọ ke Joseph ‘okoto Galilee ọdọk aka,’ koro Bethlehem okodu ke enyọn̄ akamba obot oro okon̄de akan mita 760. Ikememke ndidọk obot emi ke akpatre usen isan̄ ke ntak mmemidem. Anaedi mmọ ẹma ẹsan̄a ebịghi akan nte ekpedide sia etie nte ekedi ẹsan̄a ẹduọk odudu ke ntak Mary. N̄wan oro idịbi akade anyan ntem akpama ndidu n̄kpere ufọk man iman ye mme ufan ẹn̄wam enye ke ini ubiak uman ọtọn̄ọde. Eyịghe idụhe nte ke ama oyom enye enyene esịt man aka isan̄ emi.

⁷ Nte ededi, Luke ewet ete ke Joseph akaka “ndikesịn enyịn̄ ke n̄wed ye Mary.” Enye ọdọhọ n̄ko ke ẹma ‘ẹda Mary ẹnọ Joseph ke  ndọ nte ẹken̄wọn̄ọde.’ (Luke 2:4, 5) Akana Mary anam akamba ukpụhọde ke ama akakabade n̄wan Joseph. Akana enye ada ebe esie nte ibuot ufọk, kpa enye emi enyenede unen ndida usụn̄ ke ndutịm utuakibuot. Mary ama anam se Abasi oyomde oto ibanndọ ke ndibere ye ebe esie ke mme ubiere oro enye anamde. * Enye ama enyịme ndisụk ibuot nnọ ebe esie onyụn̄ ada emi owụt ke imọbuọt idem ye Abasi.

8. (a) Nso n̄kpọ en̄wen akanam Mary enyịme ndisan̄a ye Joseph n̄ka Bethlehem? (b) Didie ke Mary ekenịm n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ ọnọ mbon oro ẹnamde akpanikọ?

⁸ Nso n̄kpọ en̄wen akanam Mary enyịme ndika isan̄ emi? Ndi enye ama enyene ifiọk aban̄a ntịn̄nnịm ikọ oro ọkọdọhọde ke Messiah edimana ke Bethlehem? Bible itịn̄ke. Ekeme ndidi enye ama ọfiọk sia mme adaiso ido ukpono ye mbon eken ẹma ẹfiọk ntịn̄nnịm ikọ emi. (Matt. 2:1-7; John 7:40-42) Mary ama enen̄ede ọfiọk N̄wed Abasi. (Luke 1:46-55) Ntre, edide Mary ekenyịme ndika isan̄ oro man okop uyo ebe esie, anam ewụhọ ukara, mîdịghe man ntịn̄nnịm ikọ Jehovah osu—onyụn̄ edide ekenyịme ke ntak kpukpru emi—enye ama enịm ata eti uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn. Jehovah enen̄ede ama mbon oro ẹsụhọrede idem ẹnyụn̄ ẹkopde item.  Ke eyo nnyịn emi etiede nte ediwak owo idaha nsụhọdeidem ke n̄kpọ, Mary ama enịm n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ ọnọ kpukpru mbon oro ẹnamde akpanikọ.

9, 10. (a) Nso ke Mary ye Joseph ẹkekere nte mmọ ẹkesan̄ade ẹkpere Bethlehem? (b) Ntak emi Joseph ye Mary ẹkenade ke ufọk ufene?

⁹ Anaedi Mary ama en̄wek ọduọk ke ini enye akadade nsannsan okụt Bethlehem. Nte mmọ ẹkesụk ẹdọkde obot oro, ẹsan̄ade ẹbe in̄wan̄ olive—kpa kiet ke otu mfri oro ẹsitetde akpatre—anaedi Mary ye Joseph ẹma ẹkere ẹban̄a mbụk ekpri obio emi. Enye ekedi n̄kpri-n̄kan ke otu obio Judah, kpa nte prọfet Micah eketịn̄de; mi ke ẹkeman Boaz, Naomi, ndien ekem ẹman David ke se ibede tọsịn isua kiet mbemiso ini oro.

¹⁰ Mary ye Joseph ẹma ẹkụt ediwak owo ke obio emi. Mbon en̄wen ẹma ẹdedi ẹdisịm man ẹsịn enyịn̄ ke n̄wed mbemiso mmọ, ntre ufan̄ ikodụhe ke ufọkisen inọ mmọ. * Sia ufan̄ ndomokiet mîkodụhe, mmọ ẹma ẹkena ke ufọk ufene ke okoneyo oro. Emekeme ndikere nte eketiede Joseph ke idem ke ini enye okokụtde n̄wan esie amian̄ade ke ntak ọkpọsọn̄ ubiak uman, kpa utọ ubiak oro akanam enye mîkopke. Mi ke uman ọkọtọn̄ọ ndibiak enye.

11. (a) Ntak ẹkemede ndidọhọ ke ediwak iban ẹfiọk nte eketiede Mary ke idem? (b) Ntak emi ẹdọhọde ke Jesus ekedi “akpan”?

¹¹ Ediwak iban ẹkeme ndifiọk nte eketiede Mary ke idem. Ke n̄kpọ nte isua 4,000 mbemiso ini oro, Jehovah ama ọdọhọ ke kpukpru iban ẹyekop ubiak ke ini ẹyomde ndiman eyen ke ntak idiọkn̄kpọ oro ikadade imana. (Gen. 3:16) N̄kpọ ndomokiet idụhe ndiwụt ke Mary iketieneke ikop ubiak emi. Mbụk Luke itịn̄ke n̄kpọ iban̄a ubiak oro enye okokopde, edi ọdọhọ n̄kukụre ete: “Enye aman eyen esie eren, akpan.” (Luke 2:7) Mary ama aman “akpan” esie—akpa ke otu nditọ itiaba oro enye akamande. (Mark 6:3) Edi eyen enye emi edidi ata isio. Enye ikedịghe akpan Mary ikpọn̄, edi ekedi “akpan ke otu kpukpru edibotn̄kpọ” Jehovah, kpa ikpọn̄-ikpọn̄ edibon Eyen Abasi!—Col. 1:15.

12. M̀mọ̀n̄ ke Mary ekenịm nsekeyen esie, ndien didie ke se ẹsiwụtde ke ndise ye mbre ẹkpụhọde ye se iketịbede?

¹² Mi ke Bible etịn̄ ikọ oro ediwak owo ẹdiọn̄ọde, ete: ‘Enye ada ubak ọfọn̄ awan̄ enye enịm ke usịnudia ufene.’ (Luke 2:7) Owo isiwakke ndiwụt ndise ye mbre emi ẹban̄ade emana Christ ke nnennen usụn̄. Edi kere ban̄a se iketịbede. Usịnudia ufene edi n̄kpọ emi ẹsisịnde udia ẹnọ mme ufene. Ti ete ke Mary ye Joseph  ẹkena ke ufọk ufene. Ufọk ufene ikesisanake, ekesinyụn̄ etetebe kpa nte esitebede mfịn. Anie ete ye eka ẹkpema eyen mmọ amana ke usịnudia ufene edieke itie en̄wen okpodude? Ediwak ete ye eka ẹsiyom ndinọ nditọ mmọ ata eti n̄kpọ. Kam kere utọ eti n̄kpọ oro Mary ye Joseph ẹkpekemade ndinọ Eyen Abasi!

13. (a) Didie ke Mary ye Joseph ẹkenam ukeme mmọ? (b) Mfịn, didie ke mme ete ye eka oro ẹnyenede eti ibuot ẹsikpebe Joseph ye Mary?

¹³ Edi mmọ ikayatke esịt iban̄a itie oro mmọ ẹkedude, mmọ ẹma ẹnam ukeme mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, Mary ke idemesie ekese aban̄a nsekeyen emi, ada ọfọn̄ awan̄ enye, ekem ayak enye sụn̄sụn̄ enịm ke usịnudia ufene man ede, onyụn̄ ekpeme enye. Mary ikayakke editịmede esịt ke ntak ebiet oro mmọ ẹkedude anam enye etre ndikama eyen oro ke ukeme esie. Enye ye Joseph ẹma ẹfiọk ke ndin̄wam eyen emi atuak ibuot ọnọ Jehovah edi n̄kponn̄kan n̄kpọ oro mmimọ ikemede ndinam nnọ enye. (Kot Deuteronomy 6:6-8.) Mfịn, mme ete ye eka oro ẹnyenede eti ibuot ẹfiọk ke ndin̄wam nditọ mmimọ ẹkpono Jehovah edi mfọnn̄kan n̄kpọ oro ikemede ndinam nnọ mmọ ke ererimbot oro mme owo mîdọn̄ke enyịn ke n̄kpọ Abasi mi.

14, 15. (a) Ntak emi ekenen̄erede ọdọn̄ mme ekpemerọn̄ ndikụt eyen oro? (b) Nso ke mme ekpemerọn̄ oro ẹkenam ke mmọ ẹma ẹkekụt nsekeyen oro anade ke usịnudia ufene?

¹⁴ Ẹtise ẹkop editịm. Mme ekpemerọn̄ ẹbe ẹdụk ufọk ufene oro inikiet inikiet. Mmọ ẹkedi ndikụt Mary ye Joseph. Edi ata akpan owo oro mmọ ẹkeyomde ndikụt ekedi nsekeyen mmọ. Mme ekpemerọn̄ emi ẹma ẹnen̄ede ẹkop inemesịt, iso onyụn̄ ayama mmọ. Mmọ ẹketo mben obot oro mmọ ẹkedude ye ufene mmọ ẹdi. * Mmọ ẹma ẹtịn̄ utịbe utịbe n̄kpọ oro mmọ ẹkekụtde ẹnọ Mary ye Joseph, ndien idem ama akpa mmọ. Ke ini mmọ ẹkedude ke mben obot, angel ama ọbiọn̄ọde mmọ ke iso ke ufọt okoneyo. Ubọn̄ Jehovah ama ayama akanade mmọ okụk, ndien angel oro ama asian mmọ ke Christ, kpa Messiah, amana idahaoro ke Bethlehem. Enye ama etịn̄ ke mmọ ẹyekụt nte ẹdade ọfọn̄ ẹwan̄ eyen oro ẹnịm ke usịnudia ufene. Ekem n̄kpọ oro akakam akpade owo idem akan ama etịbe—mmọ ẹma ẹkụt akwa udịm mme angel ẹtorode Abasi!—Luke 2:8-14.

¹⁵ Ntak edi oro mbon nsụhọdeidem emi ẹkefen̄ede ẹdụk  Bethlehem. Anaedi esịt ama enen̄ede adat mmọ ndikụt nsekeyen emi anade ke usịnudia ufene kpa nte angel oro akasiande mmọ. Mmọ ikodopke uyo, edi ẹma “ẹnam [mme owo] ẹfiọk ikọ emi. Ndien idem akpa kpukpru mmọ emi ẹkopde mme n̄kpọ emi mme ekpemerọn̄ ẹtịn̄de ẹnọ mmọ.” (Luke 2:17, 18) Etie nte ke mme adaiso ido ukpono ini oro ikesidaha mme ekpemerọn̄ ke n̄kpọ. Edi Jehovah ama ada mme osụhọde idem irenowo emi ẹkenamde akpanikọ mi ke ọsọn̄urua. Didie ke mme ekpemerọn̄ emi ndika n̄kese Mary ekesịn udọn̄ ọnọ enye?

16. Nso iwụt ke Mary ama esitie ekere se enye okokopde, ndien didie ke emi akan̄wam enye?

¹⁶ Ke akpanikọ, Mary ama okop mmemidem ke ntak uman, kpa ye oro, enye ama enen̄ede akpan̄ utọn̄ okop kpukpru se ẹketịn̄de. Edi enye ama anam se ikande oro: “Mary [ama] omụm kpukpru ikọ emi akama, onyụn̄ ekere ke esịt esie se mmọ ẹwọrọde.” (Luke 2:19) Eyenan̄wan emi ama enen̄ede ekere n̄kpọ emi. Enye ama ọfiọk ke etop angel emi ekedi ata akpan etop. Jehovah Abasi esie okoyom enye ọfiọk ke eyen oro enye amande do edidi ata akpan owo. Ntre, enye ama akpan̄ utọn̄ onyụn̄ omụm kpukpru ikọ oro ọdọn̄ ke esịt esie man ekeme ndifiak ntie n̄kere mme ikọ emi ke mme ọfiọn̄ ye isua oro ẹdidide. Emi akan̄wam Mary enyene n̄wọrọnda mbuọtidem ke ofụri uwem esie.—Kot Mme Hebrew 11:1.

17. Didie ke ikpekpebe uwụtn̄kpọ Mary ke ndikot nnyụn̄ ntie n̄kere Ikọ Abasi?

¹⁷ Ndi afo eyekpebe uwụtn̄kpọ Mary? Jehovah ama anam ẹwet ikọ Esie ke Bible. Edi ikọ emi idinyeneke ufọn inọ nnyịn ibọhọke nnyịn ikot Bible kpukpru usen—idịghe ndikot enye nte ikpîkpu n̄wed eken, edi ndikot enye nte Ikọ oro ẹkedade odudu spirit Abasi ẹwet. (2 Tim. 3:16) Ndien ukem nte Mary, ana nnyịn imụm Ikọ Abasi emi ikama, inyụn̄ ikere ke esịt nnyịn se mmọ ẹwọrọde. Edieke itiede ikere se ikotde ke Bible, inyụn̄ ikerede mme usụn̄ oro ikemede ndinen̄ede nnam mme item Jehovah, emi ayanam mbuọtidem nnyịn ọdọdiọn̄ ọsọn̄.

18. (a) Didie ke Mary ye Joseph ẹkenam se Ibet Moses etemede ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini uwem Jesus? (b) Nso ke enọ oro Joseph ye Mary ẹkedade ẹka temple okowụt aban̄a ukeme mmọ?

¹⁸ Ke eyen oro ama ọkọyọhọ usen itiaita, Mary ye Joseph ẹma ẹnam ẹnịm enye mbobi nte Ibet Moses ọkọdọhọde, ẹnyụn̄  ẹsio enye enyịn̄ Jesus kpa nte ẹketemede mmọ. (Luke 1:31) Ekem, ke eyen oro ama ọkọyọhọ usen 40, mmọ ẹma ẹmen enye ẹsan̄a kilomita 10 ẹto Bethlehem ẹka temple ke Jerusalem ẹkeda mbomon̄kuku iba m̀mê ibiom iba ẹwa uwa edinam asana oro Ibet ekenyịmede mme ubuene ẹwa. Ekpededi mmọ ẹma ẹkop bụt ke ntak emi mmọ mîkenyeneke erọn̄ kiet ye mbomon̄kuku kiet inọ nte mme ete ye eka eken ẹkesinọde, mmọ ẹkesụk ẹnọnọ enọ nte ibet eketemede. Nte ededi, mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹbọ nsịnudọn̄ ke ini mmọ ẹkedude ke temple.—Luke 2:21-24.

19. (a) Nso ke Simeon eketịn̄ oro Mary okosụk omụmde ọdọn̄ ke esịt? (b) Nso ke Anna eketịn̄ ke ini okokụtde Jesus?

¹⁹ Akanieren kiet emi ekekerede Simeon ama osobo ye mmọ onyụn̄ etịn̄ mme ikọ efen oro Mary okosụk omụmde ọdọn̄ ke esịt. Ẹma ẹn̄wọn̄ọ ẹnọ Simeon ke enye oyokụt Messiah mbemiso enye [Simeon] akpade, ndien edisana spirit Jehovah ama owụt enye ke ekpri Jesus ekedi Andinyan̄a oro ẹketịn̄de ẹban̄a. Simeon n̄ko ama asian Mary aban̄a ubiak oro enye edikopde usen kiet. Enye ọkọdọhọ ke editie Mary ke idem nte n̄kpọ eke ẹdade anyan akan̄kan̄ ẹkịm enye. (Luke 2:25-35) Ekeme ndidi ọkpọsọn̄ etop emi ama akam an̄wam Mary ọyọ ke ini afanikọn̄ emi eketịbede isua 33 ke ukperedem. Ke Simeon ama okokụre, prọfet an̄wan emi ekekerede Anna ama okụt ekpri Jesus onyụn̄ ọtọn̄ọ nditịn̄ mban̄a enye  nnọ kpukpru owo oro ẹketiede ẹbet edinyan̄a Jerusalem.—Kot Luke 2:36-38.

20. Ntak emi ọkpọdọhọde ke ama ọfọn nte ẹkemende Jesus ẹka temple ke Jerusalem?

²⁰ Ke akpanikọ, Joseph ye Mary ẹma ẹnam ọfọn ndimen eyen mmọ ndi temple Jehovah ke Jerusalem. Ntem ke mmọ ẹkekpep eyen mmọ ọtọn̄ọ ndisidu ke temple Jehovah. Ke ini mmọ ẹkedude ke temple, mmọ ẹma ẹnam n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt ẹnyụn̄ ẹbọ item ye nsịnudọn̄. Ke akpanikọ, ẹma ẹnen̄ede ẹsọn̄ọ mbuọtidem Mary usen oro mbemiso enye ọkọnyọn̄de ke temple, ndien enye ama omụm ediwak ikọ akpanikọ ọdọn̄ ke esịt esie man enye ekpetie ekere onyụn̄ etịn̄ ọnọ mbon efen.

21. Nso ke ikpanam man mbuọtidem nnyịn enen̄ede ọsọn̄ ukem nte eke Mary?

²¹ Esinen̄ede eye ndikụt mme ete ye eka ẹtienede ukem uwụtn̄kpọ emi mfịn. Mme Ntiense Jehovah ẹsida nditọ mmọ ẹdi mme mbono esop Christian kpukpru ini. Utọ mme ete ye eka oro ẹsinam ukeme mmọ ke utom Abasi, ẹnyụn̄ ẹsịn udọn̄ ẹnọ ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ. Ndien ke ini mbono esop asuanade, mmọ ẹsinen̄ede ẹsọn̄ idem, ẹdat esịt, ẹnyụn̄ ẹnyene ekese nti n̄kpọ ndisian mbon en̄wen. Esinenem ndisop idem ye mmọ! Edieke isopde idem ntre, mbuọtidem nnyịn eyenen̄ede ọsọn̄ ukem nte eke Mary.