Na Cava na Torah?

SARAVA/ROGOCA

Na Cava na Torah?

Kena isau vakaivolatabu

Na vosa vakavalagi na “Torah” e vu mai na vosa vakaIperiu na toh·rahʹ, e rawa ni vakadewataki me “ivakavuvuli,” “veivakavulici,” se “lawa.” a (Vosa Vakaibalebale 1:8; 3:1; 28:4) E vica na ivakamacala qo ena vakaraitaka na sala e vakayagataki kina ena iVolatabu na vosa vakaIperiu qori.

Na Toh·rahʹ e dusia na matai ni lima na ivola ena iVolatabu—Vakatekivu, Lako Yani, Vunau ni Soro, Tiko Voli Mai na Lekutu, kei na Vakarua. E kilai tale ga me Penitatuki, yavutaki ena vosa vaKirisi e kena ibalebale “na lima na ivola.” E vola o Mosese na Torah, e kilai me “ivola ni Lawa e vola o Mosese.” (Josua 8:31; Niemaia 8:1) E vakadinadinataki ni a volai me dua na ivola, mani wasewasei me rawarawa na kena kilai.
Na Toh·rahʹ e vakayagataki tale ga ena lawa e soli vei ira na Isireli ena duidui ituvaki. Kena ivakaraitaki “na lawa [toh·rahʹ] ni isoro ni ivalavala ca,” “na lawa me baleta na vukavuka,” kei na “lawa me baleti koya e Nasaraiti.”—Vunau ni Soro 6:25; 14:57; Tiko Voli Mai na Lekutu 6:13.
Ena so na gauna na Toh·rahʹ ena rairai dusia na ivakavuvuli kei na veivakavulici ni itubutubu, tamata vuku, se Kalou.—Vosa Vakaibalebale 1:8; 3:1; 13:14; Aisea 2:3, ivakamacala e ra.

Cava e lewe ni Torah, se na Penitatuki?

E volatukutukutaki kina nona veimaliwai na Kalou kei na kawatamata me tekivu mai na gauna e buli kina na vuravura me yacova sara nona mate o Mosese.—Vakatekivu 1:27, 28; Vakarua 34:5.
Na ivakaro ena Lawa a soli vei Mosese. (Lako Yani 24:3) Na Lawa qo e tu kina e 600 na ivakaro. Dua vei ira na ivakaro e kilai levu duadua oya na Shema, se na tusanaki ni vakabauta vakaJiu. E tukuna na Shema: “Mo lomani Jiova na nomu Kalou ena lomamu taucoko, ena nomu vinaka taucoko, kei na nomu kaukaua taucoko.” (Vakarua 6:4-9) E vakaraitaka o Jisu ni qori “na ivunau levu duadua, e kena imatai tale ga.”—Maciu 22:36-38.
E basika vaka 1,800 na yaca cecere i Jiova ena Torah. E vakadonuya tale ga na ivola qori me vakayagataki na yaca ni Kalou, e tu mada ga na ivakaro ni dodonu mera vakayagataka na yacana o ira na qarava na Kalou.—Tiko Voli Mai na Lekutu 6:22-27; Vakarua 6:13; 10:8; 21:5.

Rai cala me baleta na Torah

Rai cala: E tawamudu na Lawa ena Torah, me kua ni raici vakamamada.

Ka Dina: Eso na ivakadewa ni iVolatabu e vola eso na lawa mai na Torah—me vaka na siga ni vakacecegu, na bete, kei na siga ni veisorovaki—e tukuni nira “tawamudu.” (Lako Yani 31:16; 40:15; Vunau ni Soro 16:33, 34, King James Version) Ia na vosa vakaIperiu e vakayagataki ena tikina qori e rawa ni vakaibalebaletaka na veisiga ni mataka, e sega ni tawamudu. b E rauta e 900 na yabaki na kena muri tiko na Lawa a soli vei Mosese, sa tukuna oti tu na Kalou ni na sosomitaka na lawa qori na veiyalayalati vou. (Jeremaia 31:31-33) E “cavuta [o Jiova] ‘na veiyalayalati vou’ sa vakaotia na kena e makawa [veiyalayalati].” (Iperiu 8:7-13) E sosomitaki qori ena rauta na 2,000 na yabaki sa oti ni mate o Jisu Karisito.—Efeso 2:15.

Rai cala: Na ivakarau ni lewa e koto ena Talmud kei na nodra lawa cavuti na Jiu e tautauvata sara ga kei na Torah.

Ka Dina: E sega ni dua na ivakadinadina vakaivolatabu ni solia o Jiova vei Mosese e dua na lawa cavuti, me salavata kei na itukutuku volai ni Torah. Ia e kaya na iVolatabu: “E kaya tale vei Mosese o Jiova: ‘Mo vola na vosa qo.’” (Lako Yani 34:27) A volai na lawa cavuti qori, qai kilai me Mishna. A vakalevutaki tale qai vakatokai me Talmud, ni okati kina na ivakarau vakaJiu era tauyavutaka na Farisi. Na ivakarau qori e veisaqasaqa kei na Torah. Qori na vuna e tukuna kina o Jisu vei ira na Farisi: ‘Oni sa vakatanitaka . . . na vosa ni Kalou ena nomuni ivakarau makawa.’—Maciu 15:1-9.

Rai cala: Mera kua ni vulica na yalewa na Torah.

Ka Dina: E tukuni ena Lawa e soli vei Mosese ni dodonu me wiliki vei ira kece na Isireli okati kina na yalewa kei na gone. Na vuna oya “mera rogoca . . ., mera vulica tale ga mera rerevaki Jiova na [nodra] Kalou qai qarauna mera vakayacora na vosa kece ni Lawa.”—Vakarua 31:10-12. c

Rai cala: E tu ena Torah na itukutuku vuni.

Ka dina: Ni vola na Torah o Mosese, e kaya ni itukutuku e umani kina e matata qai rawarawa na kena kunei. (Vakarua 30:11-14) E vu mai na ivakavuvuli ni Kabbalah se na sala ni sokalou makawa vakaJiu na vakasama ni tiko eso na itukutuku vuni ena Torah. Na Kabbalah e vakayagataka e dua iwalewale ni ivakadewa ni iVolatabu e “caka vakailawaki.” d—2 Pita 1:16.

a Raica na ivola Revised Edition of The Strongest Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, naba 8451 ena ulutaga “Hebrew-Aramaic Dictionary-Index to the Old Testament.”

b Raica na ivola na Theological Wordbook of the Old Testament, Volume 2, Tabana e 672-673.

c Me ikuri ni veika e vakavuvulitaka na Torah, e sega ni vakatarai ena ivakarau vakaJiu mera vulica na yalewa na lawa. Kena ivakaraitaki, e vola na Mishnah na veika e cavuta o Rabbi Eliezer ben Hyrcanus: “O koya e vakavulica vei luvena yalewa na Torah, e vakavulica vua na ka vakasisila.” (Sotah 3:4) E tokaruataka nona vakatutu na Jerusalem Talmud: “E vinaka cake me vakamai na veika e tukuni ena Torah, e ca ni wasei vei ira na yalewa.”—Sotah 3:19a.

d Kena ivakaraitaki, e vakaraitaka na ivola Encyclopaedia Judaica na rai ni Kabbalah me baleta na Torah: “E levu na ka tu ena Torah e sega ni matata sara na kena ivakamacala, ia e rawa ni levu tu na kena ibalebale na ka e sega ni matata qori ena duidui ituvaki se ivakatagedegede.”—Second edition, Volume 11, page 659.