Veisau Vakasauri na iTovo Vinaka

GAUNA cava o rawa ni kaya ni tekivu veisau kina vakasauri na itovo vinaka? Nomu itabagauna se nodra itabagauna na wekamu se itokani era sa itabaqase? Era kaya eso ni donuya na iMatai ni iValu Levu ena 1914, sa sega ni tukuni rawa na kena veisau na itovo vinaka. E vola e dua na daunitukutuku makawa o Parofesa Robert Wohl ena nona ivola The Generation of 1914: “E vaka me dredre nodra vakabauta o ira na donuya na gauna ni ivalu, na kena sa tekivu takalevu ena Okosita 1914 e dua na ivakarau ni bula vou ni vakatauvatani kei na kena era sa matau tu kina.”

 E kaya e dua na daunitukutuku makawa o Norman Cantor: “E vakaloloma dina na bula veimaliwai ena veivanua kece ni sa veisau tiko na itovo vinaka. Ke sa rawa vei ira na daunipolitiki kei ira na turaganivalu mera vakaraitaka na itovo vakamanumanu vei ira na tamata ena gauna vakaivalu, vakacava era na tarova rawa na iliuliu ni lotu se na kena ivakavuvuli na nodra itovo vakamanumanu na tamata ena bula veimaliwai e veisiga? . . . E beci sara ga na mareqeti ni bula na veivakamatei ena iMatai ni iValu Levu [1914-18].”

E kaya o H. G. Wells na turaga ni Igiladi e daunitukutuku makawa, ena nona ivola The Outline of History ni “tekivu veisau na itovo vinaka” ni oti toka ga na kena vakabauti na ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa. Na vuna? Era nanuma eso nida vakataki ira ga na manumanu, kena duidui ga ni toka e cake na ivakatagedegede ni noda bula. E tokona o Wells na ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa mani vola ena 1920: “E tukuni nida vakataki ira na manumanu ena noda bula veimaliwai, vaka na koli dauvakasasa ni Idia era lako tu vakailawalawa . . . , e ciqomi kina nodra dau veivakasaurarataki se veisagai o ira na vakaitutu se veiliutaki, me vaka ga na ka era dau cakava na koli.”

E kaya sara ga o Cantor ni veisautaka vakalevu na nodra itovo vinaka na lewenivanua na iMatai ni iValu Levu. E vakamacalataka: “Sa sega sara ga ni kauaitaki na nodra rai na itabaqase me baleta na veika vakapolitiki, isulusulu, kei nodra rai me baleta na veiyacovi.” E vakaitavi vakalevu o lotu ena veisau ni itovo vinaka ni vakacala na ivakavuvuli vaKarisito ena nona tokona na vakasama ni bula vakaidewadewa qai dau uqeta na veimatanitu era veivaluvaluti tiko mera cakava na ka ca. E vola o Brigadier General Frank Crozier mai Peritania: “E vakayagataki vakalevu o lotu vaKarisito ena veivakamatematei kei na itovo voravora.”

Sega ni Muri na iTovo Vinaka

Ni oti e 10 na yabaki mai na iMatai ni iValu Levu, ena veiyabaki ni 1920, sa sega ni muri na itovo makawa e dau itataqomaki qai sosomitaki ena itovo era dui taleitaka ga e levu. E kaya na daunitukutuku makawa o Frederick Lewis Allen: “Ni oti e tini na yabaki mai na ivalu e torosobu sara ga na ivakarau ni  bula. . . . Sa oti yani na ivakarau ni bula makawa e dau vakainaki qai vinaka, e dredre me kilai na itovo cava me muri.”

Levu era bula dravudravua donuya na Gauna ni Leqa Vakailavo e vuravura raraba ena veiyabaki ni 1930. Ni cava na veiyabaki qori, e yaco e vuravura e dua tale na vakacaca levu, qo na iKarua ni iValu Levu. Sega ni dede era buli iyaragi vakarerevaki na veimatanitu, bau wali toka na bula dravudravua ia sa qai vakaleqai ga o vuravura. Ni mai cava na ivalu, era vakacacani e drau vakacaca na siti, rua e yaco mada ga e Japani sa bau ca sara ga, ni vakacabotetaki ena vanua ruarua qori e dua ga na gasaukuro vakaniukilia! Milioni vakacaca era mate ena veivakalolomataki ena keba ni veivakararawataki. Kena isoqoni kece, e rauta ni 50 na milioni na tagane, yalewa kei na gone era mate kina.

Donuya na gauna vakadomobula qori ena iKarua ni iValu Levu, sa biu tani na ivakarau ni bula e dau muri tu mai qai ciqomi na ka vou era lewa ga vakataki ira na lewenivanua. E tukuni ena ivola Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45: “E sega ni tarovi na veiyacovi ena gauna ni ivalu, vaka me vakaveitalia tu ga na mataqali bula qori. . . . Na totolo kei na nodra makutu ni vakaitavi ena ivalu e veisau kina na itovo vinaka, e vakawaleni na bula, nanumi ni lekaleka ga qai sega na betena.”

Ni sa tu ga e matadra o mate, era vinakata gona vakalevu na bula veimaliwai se mera lomani, ke lekaleka mada ga. E kaya e dua na marama vakawati mai Peritania, me baleta na takalevu ni veiyacovi ena veiyabaki vakairogorogo qori: “Keimami sega ni vakayacora na itovo vakasisila, na ivalu ga e carubi tiko.” E vakatusa e dua na sotia ni Merika, “Nodra rai e levu ni keimami vakayacora tiko na itovo vakasisila, ia me caka vakacava ni keimami se gone ga, rawa ni keimami mate nimataka.”

Levu era bula mai na ivalu qori e vakadomobula na ka era raica ra qai vakila tu ena nodra bula. Me yacova mai nikua, eso wili kina o ira se gone ena gauna ya, era vakila tu na kena revurevu ra qai nanuma ni sa yaco tale tiko. Levu era sa sega ni vakabauta na Kalou qai sega ni vakaduiduitaka rawa na ka e donu kei na ka e cala. Ni sa sega ni dokai na veiliutaki e tuvanaka na ivakatagedegede me muri, era raica e levu me vakatau ga ena ituvaki na ka e cakava e dua.

iVakarau Vou ni Bula

Ni oti na iKarua ni iValu Levu, e tabaki na ka e dikevi me baleta na nodra ivalavala ni veiyacovi na lewenivanua. Dua gona na vakadidike qori mai Merika ena veiyabaki ni 1940 e vakatokai me Kinsey Report, e sivia ni 800 na tabana. Kena itinitini ga, levu era sa veitalanoataka tu e matanalevu na veika e vauca na veiyacovi, na ka sara ga e sega ni dau veivosakitaki tu va qori. E tukuni ni vakalevutaki na itukutuku me baleti ira na veiyacovi vakatagane se vakayalewa kei na so tale na ivalavala vakasisila ni veiyacovi. Ia na ka mada ga e kune ena vakadidike qori ni sa torosobu na itovo ni oti na ivalu.

Dua na gauna e sasagataki me uqeti ga na itovo vinaka. Me kena ivakaraitaki, dau dikevi vinaka me kua na ivalavala vakasisila ena veika e kaburaki ena retio, saravi ena iyaloyalo kei na tivi. Ia e sega ni dede na sasaga qori. E vakamacalataka o William Bennett, na minisita ni vuli vakacegu mai  Merika: “Ena veiyabaki ni 1960, e vakanaulu sobu totolo na itovo.” E laurai tale ga qori ena veivanua tale eso. Na cava e totolo kina va qori na veisau ni itovo ena veiyabaki ni 1960?

Na veiyabaki qori e laurai tale ga kina na kena tauyavu na isoqosoqo e tutaka na nodra galala na yalewa kei na rai vou me baleta na veiyacovi. E buli kina vakalevu na vuanikau ni tatarovi ni vakaluveni. Era marautaka na yalewa na veiyacovi kei na duidui tagane nira sega ni leqataka na nodra bukete. E takalevu na bula qori ni sega kina na veidinadinati.

Donuya tale ga na gauna qori, sa sega ni tarovi rawa na veisau ni itovo ena tabana ni itukutuku, iyaloyalo kei na tivi. E kaya me baleta na veika sa vakaraitaki tu ena tivi o Zbigniew Brzezinski, sa vakacegu mai na nona itutu vakailiuliu ena matabose ni veitaqomaki na National Security Council e Merika: “Era vakaliuca ga na gagadre ni lomadra, e sega ni dua tu na ka vei ira na ivalavala voravora kei na veivakasaurarataki ra qai uqeta na veiyacovi vakaveitalia.”

Sa tu tale ga na tepi ni vidio ena veiyabaki ni 1970. E rawa nira sarava ena nodra loma ni vale na iyaloyalo vakasisila e vakaraitaki kina na ivalavala torosobu kece ni veiyacovi, era sega mada ga ni vinakata me laurai nira sarava ena valeniyaloyalo. Ena gauna qo e vakarawarawataki ena veivanua e vuravura na Internet vei ira na vakompiuta, e rawa nira sarava na iyaloyalo vakasisila ni veiyacovi ena kena ivakatagedegede ca sara.

E vakadomobula na ka ca e laurai kina. Wale tiko ga qo, e kaya e dua na yadra ni valeniveivesu mai Merika, “Ena tini na yabaki sa oti nira curu yani e valeniveivesu na gone, au rawa ni talanoataka kei ira na ka dodonu kei na ka ca. Ia o ira na gone era curu tiko yani nikua era sega mada ga ni kila na ka au tukuna tiko.”

Kune e Vei na Veidusimaki Vinaka?

Sa sega tu ga ni rawa ni veivuke na matalotu era tu qo e vuravura mera veidusimaki ena ka me baleta na itovo vinaka. Era sega ni tokona na ivakavuvuli dodonu me vaka e cakava o Jisu kei ratou na nona imuri ena imatai ni senitiuri, ni sa vakaitavi sara tiko ga o lotu ena bula ni vuravura qo kei na veika ca e kilai kina. E tukuna e dua na dauvolaivola: ‘Na ivalu kece e vakayacori, macala ga ni veitokoni tiko kina na Kalou.’ E kaya e dua na italatala e Niu Yoka me baleta na kena tutaki na ivakatagedegede dodonu ni Kalou, “O lotu e lolovira duadua na ivakatagedegede e namaka vei ira na lewena ni vakatauvatani kei na lawa ni vodo basi.”

Macala ga ni veisau ni itovo sa takalevu tu qo e vuravura, e vinakati sara ga me caka kina e dua na ka. Ia na cava me caka? Na veisau cava e vinakati? O cei e rawa ni cakava qori, ena rawati vakacava?

[Tikina bibi ena tabana e 5]

“E beci sara ga na mareqeti ni bula na veivakamatei ena iMatai ni iValu Levu [1914-18]”

[Kato ena tabana e 6]

ITOVO VINAKA KEI NA KA E VAKALIUCI

E liu ni dau tukuni “itovo vinaka,” e matata sara tu ga na kena ibalebale. E rawa ni dua ga vei rau, e tamata itovo savasava, dau dina, e rokovi, e yalodina, se rawa ni kena veibasai. Ena gauna qo, na matavosa “ka o vakaliuca” sa dau vakaibalebaletaki me “itovo vinaka.” Ia e dua na kena leqa, e vola na daunitukutuku makawa o Gertrude Himmelfarb ena nona ivola The De-Moralization of Society: “Eda sega ni rawa ni kaya ni tautauvata na ibalebale ni matavosa itovo vinaka, kei na‘ka o vakaliuca, . . . ya meda lewa ga vakataki keda na itovo e vinaka.”

E kaya ni ka eda vakaliuca “e rawa ni okati kina na ka eda vakabauta, noda rai, noda itovo, ivakarau ni lomada, ivalavala, na itovo era vakadonuya e levu, ka era taleitaka, raicala, kei na itovo mada ga e vou vei keda—ya na ka ga e taleitaka e dua, se dua na ilawalawa se mani cava na vuna, se gauna cava.” Ni levu na galala kei na dodonu e tu ena gauna qo, era nanuma e levu mera lewa ga vakataki ira na ka me vakaliuci, me vaka ga nodra lewa na ka mera lai volia ena sitoa. Ia ke va qori, na cava ena yaco ena itovo vinaka kei na itovo savasava?

[iYaloyalo ena tabana e 6, 7]

Sa tu ga vakarawarawa na ka ni veivakamarautaki vakasisila