Naegbọn zinjẹgbonu kavi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn lẹ do sù sọmọ to egbé? Be a nọ mọ zinjẹgbonu yọyọ lẹ taidi alọgọnamẹnu kavi aliglọnnamẹnu de nado mọnukunnujẹ Biblu mẹ wẹ ya? Fie yé wá sọn yinyọnẹn sọgan gọalọna we nado yí yé zan po nuyọnẹn po.

Ṣigba jẹnukọn whẹ́, mẹnu lẹ wẹ kàn Biblu to dowhenu podọ to whetẹnu?

To paa mẹ, Biblu yin mimá do adà awe mẹ. Adà tintan bẹ owe 39 hẹn he yin “nulila wiwe Jiwheyẹwhe tọn lẹ.” (Lomunu lẹ 3:2) Jiwheyẹwhe wẹ gbọdo sunnu nugbonọ lẹ nado kàn owe ehelẹ to ojlẹ gaa de gblamẹ—yèdọ na nudi owhe 1 100 nkọ, sọn 1513 J.W.M. jẹ 443 J.W.M. godo. Heblugbe mẹ wẹ yé yin kinkando hugan, enẹwutu mí nọ ylọ adà ehe dọ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ, kavi Alẹnu Hoho.

Adà awetọ bẹ owe 27 hẹn, he sọ yin “ohó Jiwheyẹwhe tọn.” (1 Tẹsalonikanu lẹ 2:13) Devi nugbonọ Jesu Klisti tọn lẹ wẹ Jiwheyẹwhe gbọdo nado kàn owe ehelẹ to ojlẹ gli de gblamẹ—yèdọ na nudi owhe 60 nkọ, sọn nudi 41 W.M. jẹ 98 W.M. Glẹkigbe mẹ wẹ yé yin kinkando hugan, enẹwutu mí nọ ylọ adà ehe dọ Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ, kavi Alẹnu Yọyọ.

Owe gbọdo 66 ehelẹ wẹ nọpọ́ do yin Biblu blebu—yèdọ owẹ̀n Jiwheyẹwhe tọn na gbẹtọvi lẹ. Amọ́, naegbọn bọ lẹdogbedevomẹ Biblu tọn devo lẹ do yin bibasi? Whẹwhinwhẹ́n titengbe atọ̀n delẹ die.

• Nado gọalọna gbẹtọ lẹ, na yé nido hia Biblu to ogbè yetọn titi mẹ.

• Nado súnsún nuṣiwa he vọkan-basitọ lẹ ko basi lẹ sẹ̀ bo gbọnmọ dali hẹn Biblu sọgbe hẹ kandai dowhenu tọn.

• Nado diọ hogbe he ko dohó lẹ.

Gbọ mí ni gbadopọnna lehe whẹwhinwhẹ́n ehelẹ sọawuhia to lẹdogbedevomẹ dowhenu tọn awe tintan lẹ mẹ do.

Nudi owhe 300 jẹnukọnna azán Jesu tọn, weyọnẹntọ Ju lẹ jẹ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ lẹdo Glẹkigbe  mẹ ji. Lẹdogbedevomẹ ehe wá yin yinyọnẹn taidi Septante Glẹki Tọn. Naegbọn ehe do yin bibasi? Nado gọalọna Ju susu he ma nọ do Heblugbe adavo Glẹkigbe to whenẹnu lẹ nado jẹakọ hẹ “kandai wiwe lẹ.”—2 Timoti 3:15.

Septante lọ sọ gọalọna livi susu mẹhe ma yin Ju, he nọ do Glẹkigbe lẹ tọn nado yọ́n nuhe Biblu plọnmẹ. Gbọnna? “Sọn ṣẹnṣẹn owhe kanweko tintan lọ tọn,” wẹ Weyọnẹntọ W. F. Howard dọ, “e lẹzun Biblu Ṣọṣi Klistiani tọn, bọ mẹdehlan etọn lẹ nọ yì sọn sinagọgu de mẹ jẹ sinagọgu devo mẹ ‘nado dohia sọn owe-wiwe lẹ mẹ dọ Jesu wẹ Mẹsia lọ.’” (Owalọ lẹ 17:3, 4; 20:20) Dopo to whẹwhinwhẹ́n lọ lẹ mẹ niyẹn he wutu Ju susu do yawu “hẹn ojlo bu to Septante lọ mẹ,” sọgbe hẹ nuhe weyọnẹntọ Biblu tọn F. F. Bruce dọ.

Dile devi Jesu tọn lẹ to Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ mọyi vudevude, yé jẹ yé bẹplidopọ ji hẹ lẹdogbedevomẹ Septante Owe-wiwe Heblu tọn lẹ, bọ e wá lẹzun Biblu blebu he mí tindo to egbehe.

To nudi owhe 300 to whenue Biblu ko yin tadona godo, weyọnẹntọ sinsẹ̀n tọn Jérôme basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn do Latingbe mẹ, ehe wá yin Vulgate Latingbe tọn to godo mẹ. Naegbọn nuhudo do tin na lẹdogbedevomẹ yọyọ de, to whenuena e yindọ susu ko tin to Latingbe mẹ? Jérôme jlo na basi vọjlado na “lẹdogbedevomẹ agọ̀ lẹ, nuṣiwa he họnwun lẹ, yidogọ he ma yin dandan lẹ po zẹẹmẹ he yin didesẹ lẹ po,” wẹ The International Standard Bible Encyclopedia dọ.

Jérôme vọ́ susu to nuṣiwa enẹlẹ mẹ jlado. Ṣigba to madẹnmẹ, nukọntọ ṣọṣi tọn lẹ basi nuṣiwa daho hugan lọ! Yé lá dọ Vulgate Latingbe tọn wẹ yin lẹdogbedevomẹ Biblu tọn dopo lọ he yin alọkẹyi podọ yé sọ zindonukọn nado to mọwà na owhe kanweko susu lẹ! Kakati nado gọalọna gbẹtọ lẹ to paa mẹ nado mọnukunnujẹ Biblu mẹ, Vulgate hẹn Biblu zun owe de he yè ma sọgan mọnukunnujẹemẹ, na to godo mẹ mẹsusu wẹ ma nọ mọnukunnujẹ Latingbe mẹ ba.

To ojlẹ enẹ gblamẹ, gbẹtọ lẹ zindonukọn nado to awuwlena lẹdogbedevomẹ Biblu tọn devo lẹ—di apajlẹ Peshitta Syriaque he yin didetọn to nudi owhe kanweko atọ́ntọ W.M. he wá yin yinyọnẹn gbayipe lọ.  Ṣigba, owhe kanweko 14tọ mẹ wẹ vivẹnu yọyọ lẹ wá yin dido nado wleawuna Owe-wiwe lẹ na gbẹtọ lẹ to paa mẹ do ogbè yetọn mẹ.

Jei vivọnu owhe kanweko 14tọ tọn to Angleterre, John Wycliffe jẹ tintẹnpọn ji nado hẹn Biblu tin-to-aimẹ to Glẹnsigbe mẹ, yèdọ ogbè he mẹsusu sè to otò etọn mẹ. Ojlẹ kleun de to enẹ godo, aliho wezinzin tọn he Johannes Gutenberg detọ́n lọ hùnalina weyọnẹntọ Biblu tọn susu nado wleawuna podọ nado má zinjẹgbonu Biblu tọn lẹ do ogbè egbezangbe tọn susu lẹ mẹ lẹdo Europe pé.

To whenue lẹdogbedevomẹ susu yin bibasi do Glẹnsigbe mẹ, homọdọdonugotọ lẹ fọ́n ayihaawe dote eyin nuhudo tin na zinjẹgbonu voovo lẹ to ogbè dopolọ mẹ nugbonugbo. Sinsẹ̀ngán Glẹnsinu owhe kanweko 18tọ tọn lọ John Lewis wlan dọmọ: “Ogbè lẹ nọ poyọnho bo nọ kú, enẹwutu e lẹzun dandannu nado nọ vọ́ Lẹdogbedevomẹ hoho lẹ gbeje pọ́n nado hẹn yé sọgbe hẹ Ogbè he nọ yin yiyizan to ojlẹ enẹ mẹ, na whẹndo ojlẹ lọ mẹ tọn nido mọnukunnujẹemẹ.”

To egbehe, weyọnẹntọ Biblu tọn lẹ tin to otẹn dagbe mẹ hugan gbede pọ́n nado vọ́ lẹdogbedevomẹ hoho lẹ gbeje pọ́n. Yé tindo nukunnumọjẹnumẹ he họnwun gando ogbè dowhenu tọn he mẹ Biblu tin te lẹ go, podọ yé tindo alọnuwe-hihia Biblu tọn hohowhenu tọn susu lẹ he ko yin mimọ to ojlẹ agọe tọn lẹ mẹ. Ehelẹ na gọalọna yé nado yọ́n hogbe dowhenu tọn Biblu tọn he sọgbe hugan lẹ.

Enẹwutu, zinjẹgbonu Biblu tọn yọyọ lẹ sọgan gọalọ taun. Nugbo wẹ dọ, nuhudo tin nado to aṣeji gando delẹ to yé mẹ go. * Amọ́, eyin owanyi nugbo na Jiwheyẹwhe wẹ whàn mẹhe basi vọjlado lọ nado wleawuna zinjẹgbonu Biblu tọn yọyọ de, kandai etọn sọgan hẹn ale daho wá na mí.