Sang Hinali Lang nga Nagnubo ang Moralidad

SA BANTA mo, san-o nagsugod ang hinali nga pagnubo sang moralidad? Sa imo bala panahon ukon sa ila sang imo nauna nga mga paryente ukon mga abyan? Ang iban nagsiling nga ang Bug-os Kalibutan nga Inaway I, nga nagdabdab sang 1914, nagbukas sang dag-on sang di-matupungan nga pagnubo sang moralidad. Ang propesor sa maragtas nga si Robert Wohl nagsulat sa iya libro nga The Generation of 1914: “Ginapatihan gid sang mga nakalampuwas sa inaway nga natapos sadto ang isa ka kalibutan kag nagsugod ang isa pa sang Agosto 1914.”

 “Bisan diin, ang mga talaksan sang paggawi sang mga tawo—nga naganubo na—nadula,” siling sang istoryador nga si Norman Cantor. “Kon gintratar sang mga politiko kag mga heneral ang minilyon nga ila ginagamhan kaangay sang mga sapat nga ginapadala sa ilihawan, nian ano pa nga mga talaksan sa relihion ukon sa moralidad ang makapugong sa mga tawo nga tratahon ang isa kag isa subong sang mabangis nga mga sapat sa kagulangan? . . . Ang pagpamatay nga natabo sang Nahauna nga Bug-os Kalibutan nga Inaway [1914-18] nagpanubo gid sa balor sang kabuhi sang tawo.”

Sa iya sinulatan nga The Outline of History, ang Ingles nga istoryador nga si H. G. Wells nagsiling nga sang ginbaton ang teoriya sang ebolusyon “nagnubo ang moralidad.” Ngaa? Ginhunahuna sang iban nga ang tawo isa lamang ka mas mataas nga porma sang sapat. Si Wells, nga isa ka ebolusyonista, nagsulat sang 1920: “Suno sa ila, ang tawo isa lamang ka sapat nga nagakabuhi subong bahin sang komunidad kaangay sa ido sang India nga nagapangayam . . . , gani daw makatarunganon lang para sa ila nga ang mga dalagkuan kag gamhanan sa tunga sang mga tawo amo ang nagapigos kag nagagahom.”

Sa pagkamatuod, subong sang ginsiling ni Cantor, ginbag-o gid sang nahauna nga bug-os kalibutan nga inaway ang talaksan sang moralidad sang mga tawo. Sia nagpaathag: “Ang mas nauna nga kaliwatan daw pirme nagasayop sa tanan nga butang—sa politika, sa pagpamayo, sa pagtamod sa sekso.” Ang mga relihion, nga nagdagta sa Cristianong mga panudlo paagi sa pagsakdag sa teoriya sang ebolusyon kag pagsugyot sa nagailinaway nga mga pungsod, may daku nga papel sa pagnubo sang moralidad. Ang Britaniko nga si Brigadier General Frank Crozier nagsulat: “Ang Cristianong mga Simbahan amo ang pinakamaayo nga manugsugyot sang aton handum sa pagpatay kag sa kasingki kag gingamit naton sila para sa aton bentaha.”

Ginsikway ang mga Talaksan sa Moralidad

Sang dekada sa tapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I—ang ginatawag nga Kahamungayaan sang Katuigan 1920—ginsikway ang daan nga mga pamatasan kag ang mga ginadumili sang moralidad kag ginbuslan sang panimuot nga bisan ano lang puede. Ang istoryador nga si Frederick Lewis Allen nagsiling: “Ang napulo ka tuig pagkatapos sang inaway nagakaigo nga ginatawag nga Dekada sang Malain nga Batasan. . . . Sang nadula ang daan nga kahimusan nadula man ang mga talaksan sang pamatasan nga naghatag sang kalipay kag kahulugan sa kabuhi, kag  mabudlay makakita sang mga talaksan nga ibulos sa sini.”

Ang Great Depression nga natabo sa kalibutan sang katuigan 1930 nagpahangawa sa madamo bangod natugdang sila sa tuman nga kaimulon. Apang sa katapusan sadto nga dekada, nahanabo sa kalibutan ang isa pa ka mas makahalapay nga inaway—ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Wala magdugay naghimo ang mga pungsod sing makahaladlok nga mga hinganiban sa paglaglag, nga nagpauntat sa Depression sa kalibutan apang nagtugdang sini sa pag-antos kag kakugmat nga indi mahanduraw sang tawo. Sa hingapusan sang inaway, ginatos ka siudad ang nalaglag; duha ka siudad sa Japan ang nahapay, ang tagsa sa isa lamang ka bomba atomika! Minilyon ang napatay sa makangilidlis nga mga kampo konsentrasyon. Sa kabilugan, ang inaway nagkutol sa kabuhi sang mga 50 milyones ka lalaki, babayi, kag kabataan.

Sa tion sang makakilibang nga kahimtangan sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, sa baylo nga sundon ang madugay na ginabaton nga mga talaksan, ginsunod sang mga tawo ang ila kaugalingon nga talaksan sang paggawi. Ang libro nga Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45, nagsiling: “Daw wala na ang limitasyon sa sekso sa tion sang inaway, sanglit ang paggawi nga ginatugot lamang sa patag-awayan ginahimo na sang mga sibilyan. . . . Bangod sang krisis kag kagamo sa tion sang inaway, nadula ang mga limitasyon sa moralidad, kag ang kabuhi sang madamo nga sibilyan daw wala na sing kabilinggan kag malip-ot subong sang kabuhi sa patag-awayan.”

Bangod may peligro pirme nga mapatay, nagbaskog pa gid ang handum sang mga tawo sa emosyonal nga mga kaangtanan, bisan umalagi lamang. Ang isa ka asawa nga taga-Britanya, nga nagapakamatarong sang pagkamatinuguton sa sekso sadtong kritikal nga mga tinuig, nagsiling: “Indi gid man kami imoral, apang may inaway pa.” Ang isa ka soldado nga Amerikano nagbaton, “Para sa kalabanan nga tawo imoral kami, apang lamharon pa kami kag mahimo mapatay buas.”

Madamo sa nakalampuwas sa amo nga inaway ang nag-antos bangod sang kakugmat nga ila nasaksihan. Tubtob karon, ginaaningal pa sang iban pati na sang mga bata pa sadto ang mga hitabo kag ginakugmat sila liwat. Madamo ang nadulaan sang pagtuo kag sang ila talaksan sa moralidad. Bangod wala sing pagtahod sa ano man nga awtoridad nga nagapatok sing mga talaksan sang husto kag sayop, ginkabig sang mga tawo ang tanan nga butang subong relatibo ukon nagabulubag-o.

Bag-o nga Talaksan sang Paggawi

Sa tapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, ginbalhag ang mga pagtuon tuhoy sa panimuot sang tawo sa sekso. Ang isa sini nga pagtuon sa Estados Unidos sang katuigan 1940 amo ang Kinsey Report, nga kapin sa 800 ka pahina. Subong resulta, madamo nga tawo ang dayag na nga nagahambalanay tuhoy sa seksuwal nga mga butang, nga sang una indi kinaandan nga ginahambalan. Bisan pa ang estadistika nga ginhatag sa report tuhoy sa nagahimo sing homoseksuwalidad kag iban pa makahuluya nga buhat sa sekso nahibaluan sang ulihi nga pagpasobra, ginpakita sang pagtuon ang talalupangdon nga pagnubo sang moralidad pagkatapos sang inaway.

Sa sulod sang pila ka tion, ginpanikasugan nga tipigan ang nagakaigo nga mga talaksan sa paggawi. Halimbawa, ginakuha ang imoral nga kaundan sa radyo, pelikula, kag telebisyon. Apang wala ini magdugay. Si William Bennett, isa ka sekretaryo  anay sang edukasyon sa Estados Unidos, nagpaathag: “Apang sang katuigan 1960, madasig kag sigesige nga nag-usmod ang sibilisasyon sang Amerika.” Kag makita man ini sa madamong iban pa nga kadutaan. Ngaa madasig gid ang pagnubo sang moralidad sang katuigan 1960?

Halos dungan nga naeksperiensiahan sang katuigan 1960 ang hublag sang kababayin-an para sa kahilwayan kag ang daku nga pagbag-o sa panimuot tuhoy sa seksuwalidad upod ang ginatawag nga bag-o nga moralidad. Subong man, natukiban ang epektibo nga mga bulong agod indi magbusong. Bangod mahimo na makapakigsekso nga wala nahangawa nga magbusong, nangin kinaandan na lang ang pagpakigsekso nga wala sing ano man nga salabton ang kada isa pagkatapos.

Sa amo man nga tion, naglugak ang mga talaksan sa moralidad sang mga pamantalaan, pelikula, kag telebisyon. Sang ulihi si Zbigniew Brzezinski, ang pangulo anay sang National Security Council sa Estados Unidos, nagsiling tuhoy sa mga prinsipio nga ginapakita sa telebisyon: “Maathag nga ginatib-ong nila ang pagpaayaw sa kaugalingon, ginpakita nila nga normal lang ang tuman nga kasingki kag kapintas, [kag] ginapalig-on nila ang pagkasalamwanan sa sekso.”

Sang katuigan 1970, nangin popular na ang mga VCR ukon narekord nga mga video. Sa puluy-an mismo sang mga tawo, matan-aw na nila ang imoral kag hayag nga mga palaguaon tuhoy sa sekso nga indi gid nila pagtan-awon sa sinehan diin makita sila sang publiko. Sining karon lang, paagi sa Internet, ang malaw-ay gid nga pornograpiya makita na sang bisan sin-o nga may kompyuter sa bisan diin nga bahin sang kalibutan.

Ang madamo nga resulta sini makahalangawa gid. “Sang nagligad nga napulo ka tuig,” siling sang isa ka warden sang prisuhan sa Estados Unidos sining karon lang, “kon mapriso diri ang mga pamatan-on, makahambal pa ako sa ila tuhoy sa husto kag sayop. Apang ining mga pamatan-on nga ginapriso karon wala na sing ideya kon ano ang akon ginahambal.”

Diin Kita Makadangop?

Indi kita makadangop sa mga relihion sang kalibutan para sa moral nga panuytoy. Sa baylo nga sakdagon ang matarong nga mga prinsipio subong sang ginhimo ni Jesus kag sang iya unang-siglo nga mga sumulunod, ang mga relihion nangin bahin sining kalibutan kag sang kalautan sini. Ang isa ka manunulat namangkot: “Sa ano nga inaway nga wala ginapangangkon sang tagsa ka nagakontrahanay nga bahin nga ang Dios nagadampig sa ila?” Tuhoy sa pagsakdag sa moral nga mga talaksan sang Dios, ang isa ka klerigo sa New York City sang nagligad nga mga tuig nagsiling: “Ang relihion amo lamang ang organisasyon sa kalibutan nga ang ginapatuman agod makasulod mas mahapos pa sangsa ginapatuman sa pagsakay sa bus.”

Sing maathag, ang hinali nga pagnubo sang moralidad sining kalibutan nagapakita nga dapat may insigida nga himuon. Apang ano? Ano nga pagbag-o ang kinahanglan? Sin-o ang makahimo sini, kag paano ini himuon?

[Blurb sa pahina 5]

“Ang pagpamatay nga natabo sang Nahauna nga Bug-os Kalibutan nga Inaway [1914-18] nagpanubo gid sa balor sang kabuhi sang tawo”

[Kahon sa pahina 6]

KINAIYA KONTRA PRINSIPIO

Sang una, maathag gid kon ano ang maayo nga kinaiya. Ang isa ka tawo mahimo nga bunayag, mainunungon, maugdang, kag talahuron ukon indi. Karon, ang termino nga “prinsipio” ginabulos sa “kinaiya.” Apang may problema sa sini, subong sang ginasiling sang istoryador nga si Gertrude Himmelfarb sa iya libro nga The De-Moralization of Society: “Ang isa indi makasiling tuhoy sa maayo nga mga kinaiya, subong sang masiling sang isa tuhoy sa mga prinsipio, . . . nga ang tagsatagsa may kinamatarong sa pagpili sang iya mga kinaiya.”

Nagsiling sia nga ang mga prinsipio “mahimo maglakip sang mga pagpati, opinyon, panimuot, balatyagon, kinabatasan, paggawi nga ginabaton sang isa ka grupo, mga luyag, indi luyag, kag di-kinaandan nga paggawi pa gani—ano man ang ginapabaloran sang indibiduwal, grupo, ukon katilingban, sa bisan ano nga tion, kag sa bisan ano nga rason.” Sa matinuguton nga katilingban karon, ginapakamatarong sang mga tawo ang pagpili sang ila mga prinsipio, subong sang pagpili nila sang mga balaklon sa balaligyaan. Apang kon amo sini, ano ang natabo sa maayo nga kinaiya kag moralidad?

[Retrato sa pahina 7]

Mas mahapos na gid matigayon ang malaw-ay nga kalingawan