Mga Indian sa Brazil—Yara bala sa Katalagman nga Madula?

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRAZIL

ANG Xingu National Park nahamtang sa estado sang Mato Grosso sa Brazil. Nagalapad ini sing mga 27,000 kilometros kuadrados kag halos pareho ini kadaku sa Belgium. Nagapuyo diri ang mga 3,600 ka Indian halin sa 14 ka etniko nga grupo kag kon tan-awon sa kuha sang mga satelayt, ang parke daw “isa ka daku nga lamesa sang bilyaran.” Ginsunog ang mga kagulangan sa palibot agod makuha sang mga manugtroso ang puede ibaligya nga mga kahoy. Ginhimo man ini nga halalban sang mga baka.

Sang katuigan 1960, ang gobierno sang Brazil nagreserba sing pinuna nga mga duta para sa mga Indian. Ang laban sini nahamtang sa Amazon kag sa karon, 12 porsiento sang teritoryo sang Brazil ang ginreserba para sa ila. Nagresulta ini sa talalupangdon gid nga pagbag-o: Sa nahauna nga tion sa sulod sang 500 ka tuig, ang mga Indian sa Brazil nagdamo! Ayhan mga tatlo ka gatos ka libo na sila. Apang, diutay lamang sila kon ikomparar sa kadamuon sang mga Indian sang 1500, kay ginabanabana nga mga duha tubtob anom ka milyon anay sila.

Sa nagligad nga 500 ka tuig, suno sa isa ka manunulat, “natabo ang isa ka makatulublag gid nga pagdiutay sang tumandok nga populasyon.” Ngaa hinali nga nagdiutay ang populasyon sang mga Indian? Ang pagdamo bala sang mga Indian sa Brazil sining ulihi nga tinuig nagakahulugan nga wala na sila sa katalagman nga madula?

Kon Paano Nangin Kolonya

Treinta ka tuig pagkatapos maagaw ang Brazil sang 1500, ang Portugal nangin interesado gid sa kahoy nga brazilwood—ang matig-a nga kahoy nga nagapatubas sing pula nga lugom. Ang ngalan nga Brazil ginsunod sa sini nga kahoy. Mahal ini kaayo sa Europa, apang ginbayluhan ini sang mga taga-Europa sing mga yangkotyangkot lang.

Apang, natukiban man sang ulihi nga nagalambo ang tubo sa klima sang Brazil. Apang may yara ini disbentaha. Ang pagtanom sing tubo trabahuso kag nagakinahanglan sing madamo nga obrero. Naglapnag ang paggamit sing mga ulipon sa trabaho. Apang indi na kinahanglan nga magpangita pa sa malayo ang mga dumuluong! Madamo gid nga Indian ang puede mangin obrero.

Paano Nagsugod ang Pag-ulipon?

Ang mga Indian nagatanom kon ano lang ang ila kinahanglanon agod mabuhi. Ang kalabanan nga mga lalaki mga mangangayam kag mga mangingisda. Nagahimo sila sing mabug-at nga trabaho subong sang pagpamulod sing mga kahoy kag paghawan sang kagulangan. Ang mga babayi amo ang nagatanom, nagaani, kag nagadigamo. Bangod ang mga Indian indi mahamkunon kag daw indi interesado sa manggad, gindayaw sila sang mga may tinun-an sa Europa. Apang, para sa mga taga-Europa nga diri na nagapuyo, ang mga Indian mga matamad lamang.

Ang mainabyanon nga mga Indian ginbuyok nga magsaylo malapit sa ginapuy-an sang mga Portuges agod magtrabaho kag mag-amlig sa ila. Ginpatigayon ini sa masami sang mga Jesuita kag sang iban pa nga kaangay nila. Wala gid sila makahibalo nga makahalalit gali ini para sa mga Indian. Bisan pa nga suno sa layi, ang mga Indian may kahilwayan kag kinamatarong sa ila duta, halos ginpuersa sila nga magtrabaho subong mga ulipon para sa mga dumuluong. Talagsa lang sila ginswelduhan kag wala sila gintugutan nga magtalauma sang ila kaugalingon nga duta.

 Ang mga panikasog sang monarkiya nga gobierno sang Portugal nga idumili ang pag-ulipon wala magmadinalag-on. Masami nga nakakita sing lusot ang mga dumuluong agod indi mapatuman ini nga layi. Ang kaaway nga mga Indian nga nabihag sa ginatawag nga “makatarunganon nga mga inaway” gin-ulipon kag ginbaligya subong mga ulipon. Ang mga Indian nga ginbihag sang iban nga mga tribo mahimo man baklon, ukon “gawaron,” kag himuon nga mga ulipon.

Gani, ang kolonya nagmadinalag-on bangod sang negosyo sa kalamay. Kag ang negosyo naman sa kalamay nagdepende sadto sa pagpatrabaho sa mga ulipon. Gani, bisan pa nahibaluan sang monarkiya nga gobierno sang Portugal ang tuhoy sa pagpang-ulipon, ginbalewala nila ini bangod sa daku nga kita.

Inaway sang Portugal Kontra Pransia kag Holland

Ang mga Indian amo ang panguna nga mga biktima sang inaway sang kolonyal nga mga kagamhanan. Luyag agawon sang mga Pranses kag mga Olandes ang Brazil gikan sa Portugal. Nag-inaway sila agod kuhaon ang suportar sang mga Indian. Wala sing hinalung-ong ang mga Indian nga ang katuyuan gid sang kolonyal nga mga kagamhanan amo ang pag-agaw sang ila duta. Sa baylo, gintamod nila ining mga inaway subong kahigayunan agod mabalusan ang ila man mga kaaway, nga amo ang iban pa nga Indian nga mga tribo. Gani, kinabubut-on sila nga nag-entra sa mga inaway sang kolonyal nga mga kagamhanan.

Halimbawa, sang Nobiembre 10, 1555, si Nicholas de Villegaignon, nga isa ka Pranses nga dungganon, nag-abot sa Guanabara Bay (Rio de Janeiro karon) kag nagtukod sing kuta. Nakig-alyansa sia sa Tamoio nga mga Indian sa sini nga duog. Ang mga Portuges naman nagdala sang Tupinamba nga mga Indian halin sa Bahia kag, sang Marso 1560, ginsalakay nila ang daw indi gid maagaw nga kuta. Nagpalagyo ang mga Pranses apang padayon sila nga nagpatikang upod sa mga Tamoio kag ginsugyot sila nga salakayon ang mga Portuges. Pagkatapos sang madamo nga pagpakig-away, ang mga Tamoio nalutos sang ulihi. Suno sa report, sa isa lamang ka inaway, 10,000 ang napatay kag 20,000 ang gin-ulipon.

Makangilil-ad nga Balatian Halin sa Europa

Ang mga tumandok nga una nga napakig-angutan sang mga Portuges daw tuman gid kapagros. Ginbanabana sang nauna nga mga manuglagulad nga ang madamo nga mga Indian nagaedad sing isa ka gatos ka tuig ukon kapin. Apang nalatnan ang mga Indian sing mga balatian halin sa Europa kag Aprika. Ayhan amo gid ini ang rason kon ngaa nabutang sila sa katalagman nga madula.

Ang rekord sang mga Portuges madamo sing makasiligni nga mga report tuhoy sa pagduging sang mga balatian nga amo ang ginbangdan sang hinali nga pagdiutay sang mga Indian. Sang 1561, ang buti nagduging sa Portugal kag naglapnag sa Atlantiko. Makahalapay gid ang resulta. Ginlaragway sang Jesuita nga si Leonardo do Vale sa iya sulat sang Mayo 12, 1563 ang makasiligni nga epidemia sa Brazil: “Isa ini ka sahi sang buti ukon sulalob nga makangilil-ad gid kag mabaho. Bangod indi maagwanta ang baho, madamo ang napatay nga wala maatipan. Gin-ut-ot sila sang mga ulod, nga nagdamo kag nagdalagku sa ila kalawasan, amo nga ang bisan sin-o nga makakita, ginakugmat kag ginakibang.”

Pagminyo nga Nagpakibot sa mga Jesuita

Bangod man sang pagminyo sang nagkalainlain nga rasa nga nadula ang madamo nga tribo. “Ang mga Portuges ukon ang tumandok nga mga taga-Brazil wala nagpamatok sa pagminyo sang nagkalainlain nga rasa,” siling sang libro nga Red Gold—The Conquest of the Brazilian Indians. Para sa mga Indian, isa ka pagpakita sing pag-abiabi nga ihatag ang mga kababayin-an, bisan ang ila mga anak nga babayi, sa mga estranghero. Sang una nga nag-abot ang mga Jesuita sa Brazil sang 1549, nakibot gid sila sa ila nakita. “Ginsilingan [sang mga klero] ang mga kalalakin-an nga indi sala nga mag-upod sila sang ila Indian nga mga  asawa bisan indi sila kasal,” yamo sang Jesuita nga si Manoel da Nóbrega. Nagsiling pa sia: “Gin-asawa sang mga dumuluong ang ila tanan nga Indian nga mga babayi [nga mga ulipon].” Ginsugiran ang hari sang Portugal tuhoy sa isa ka Portuges nga dumuluong nga may ‘tuman kadamo nga anak, apo, apo sa tuhod kag kaliwat amo nga [siling sang nagsugid] indi ako mangahas sa pagsugid sa imo, Kamahalan, kon pila sila tanan.’

Sang mga tungatunga sang 1600, ang mga Indian sa madamo anay sing populasyon nga kapatagan sang Brazil malapit sa baybay napatay sa balatian, ginhimo nga ulipon, ukon nagminyo sa iban nga rasa. Amo man ang natabo sa mga tribo sa Amazon.

Ang pag-abot sang mga Portuges sa Amazon ginsundan sang patarasak nga pagpatay sa mga nagapuyo malapit sa suba sang Amazon. Suno sa bikaryo-heneral sang Maranhão, nga si Manoel Teixeira, sa sulod lamang sang pila ka dekada, halos duha ka milyon nga mga Indian sa Maranhão kag Pará ang ginpatay sang mga Portuges! Ayhan ini nga numero sobra, apang ang pagpatay kag pag-antos matuod gid. Ang interyor sang Amazon nakaeksperiensia man sang ulihi sing kaanggid nga pagpatay. Sang tungatunga sang 1700, magluwas sa naligwin nga mga duog, nadula sa Amazon ang halos tanan nga tumandok nga Indian.

Bangod sang pagtin-ad sang madamong naligwin nga mga duog sa Amazon sang talipuspusan sang ika-19 kag ika-20 nga siglo, amat-amat nga nakig-angot liwat ang puti sa nabilin nga mga tribo sang mga Indian. Sang matukiban ni Charles Goodyear ang proseso sang rubber vulcanization sang 1839 kag sang maimbento man sang ulihi ang goma nga mga ruweda, nagdugok diri ang mga tawo. Madamo nga mga negosyante ang nag-inabot sa Amazon, nga amo ang nagaisahanon nga suplayer sang wala pa maproseso nga rubber. Amo ini ang tion nga ang tumandok nga pumuluyo masingki nga ginhingalitan, nga nagresulta sa ila labi pa nga pagdiutay.

Ano ang Natabo sa mga Indian sang Ika-20 nga Siglo?

Sang 1970 ang gobierno sang Brazil naghimo sing mga haywey nga nagkonektar sa naligwin nga mga duog sang Amazon. Madamo sini ang nagsanga sa duta sang mga Indian, amo nga nabutang sila sa katalagman indi lamang gikan sa pag-atake sang mga tawo nga nagapangita sing bulawan kag sing iban pa nga mga mineral, kundi sa pagduging man sang makamamatay nga mga balatian.

Binagbinaga, halimbawa, ang natabo sa mga Panarás. Ini nga tribo hinali nga nagdiutay bangod sa inaway kag pag-ulipon sang ika-18 kag ika-19 nga siglo. Ang diutay nga nagkalabilin nagpalagyo padulong sa aminhan-katundan, pasulod sa kagulangan sang naaminhan nga bahin sang Mato Grosso. Sang ulihi, nagtabok sa ila duta ang ginhimo nga Cuiabá-Santarém nga haywey.

Ang pagpakig-angot sa puti makamamatay para sa madamo. Sang 1975, 80 lamang ka katapo sang anay madamo sing populasyon nga tribo ang nabilin. Ang mga Panarás ginsaylo sa Xingu National Park. Wala sila magmadinalag-on sa ila pagtinguha nga himuon ang parke nga kaanggid sang ila tumandok nga kagulangan. Gani, namat-od ang mga Panarás nga magbalik sa ila dutang natawhan. Sang Nobiembre 1, 1996, gindeklarar sang ministro sang katarungan sang Brazil ang duog nga may kalaparon nga 495,000 ka ektarya nga “permanente nga propiedad sang mga tumandok.” Ang mga Panarás ginsalbar agod indi madula.

Mangin Maayo Gid Bala ang Ila Palaabuton?

Masalbar bala sang ginreserba nga mga pinuna nga duta ang nabilin nga mga tribo sang Indian? Sa karon, daw imposible nga madula ang mga Indian sa Brazil. Apang, ang ila mga duta masami nga madamo sing malahalon nga duna nga mga manggad. Ginabanabana nga ang mga mineral nga nagabili sing mga isa ka trilyon ka dolyar—lakip ang bulawan, platinum, brilyante, iron kag tingga—masalapuan sa idalom-duta sang ginatawag Legal Amazonia, nga nagasakop sang siam ka estado sa aminhan kag sentral nga nakatundan nga rehiyon sang Brazil. Yari sa sini nga rehiyon ang mga 98 porsiento sang mga duta sang mga Indian. Ang ilegal nga pagpangita sing bulawan ukon iban pa nga mga  mineral ginahimo na sa pila ka duta sang mga Indian.

Ginapakita sang maragtas nga ang mga Indian pirme ginahingalitan kon makig-angot sila sa mga puti. Ginpabayluhan nila sing espeho ang ila bulawan kag sing mga yangkotyangkot ang ila mga troso nga brazilwood, kag kinahanglan sila nga magpalagyo padulong sa naligwin nga mga duog agod indi sila mangin ulipon. Masulit bala ang maragtas?

Natun-an sang madamo nga Indian nga gamiton ang moderno nga teknolohiya—eroplano, de-motor nga mga bangka, kag cell phone. Apang tion lamang ang makasugid kon bala malampuwasan nila ang mga problema sang ika-21 nga siglo.

[Mapa sa pahina 15]

■ Xingu National Park

□ Duta para sa mga Indian

BRAZIL

BRASÍLIA

Rio de Janeiro

FRENCH GUIANA

SURINAME

GUYANA

VENEZUELA

COLOMBIA

ECUADOR

PERU

BOLIVIA

PARAGUAY

URUGUAY

[Retrato sa pahina 15]

Ginpatrabaho sang mga negosyante subong mga ulipon ang mga Indian sa ila mga plantasyon sang rubber

[Credit Line]

© Jacques Jangoux/Peter Arnold, Inc.

[Credit Line sang retrato sa pahina 12]

Line drawing and design: From the book Brazil and the Brazilians, 1857