Macadamia Nut—Ang Manamit nga Kalan-on sang Australia

KINULBAAN gid ang botaniko nga si Walter Hill sang nakita niya ang iya assistant nga nagkaon sing bunga sang isa ka kahoy. Bag-o lang ini nadiskobrehan sa kagulangan sang bagatnan-sidlangan sang Queensland, Australia. Nabatian ni Hill nga makahililo ini. Pero, wala man nagmasakit ukon napatay ang iya assistant. Nanamitan pa gani sia sini. Gani gintilawan ini ni Hill kag nanamitan man sia. Sang ulihi, ginpanghatagan niya sining bunga sang macadamia ang iya mga abyan kag ang mga botaniko sa bilog nga kalibutan. *

Sa karon, pagligad sang mga 150 ka tuig, ang macadamia kilala na gid sa bug-os nga kalibutan. Ang magasin nga Chronica Horticulturae nagsiling: “Ang macadamia ginakabig nga isa sa pinakamanamit nga nut sa bilog nga kalibutan bangod mananam ini, mahagpok, kag daw gatas ang kolor.” Amo gani nga ang pagpatubas sing macadamia amo ang pinakamaayo nga negosyo sa Australia!

Mabudlay Buk-on

Madamo sing kakahuyan nga macadamia sa sidlangan nga baybayon sang Australia. Duha sa siam ka espesyi ang puede kaunon. Daw pareho ini sang lubi nga may bunot kag paya. Ang unod sini daw holen kadaku kag daw gatas ang kolor.

Ang paya sini tama katig-a gani bato ang ginagamit sa pagbuka sang mga tumandok sadto. * Ang nagadumala sang plantasyon nga si John Waldron naggamit sing martilyo kag anvil. Paagi sini, nakabuka sia sing mga walo ka milyon ka macadamia sa sulod sang 50 ka tuig. Masarangan bala ini sang mga makina? Ang una nga mga makina indi maayo kay nagakabuka pati ang unod. Pero sang ulihi, nakahimo sila sing mas maayo nga mga makina.

Ang isa pa ka problema amo ang pagpadamo sang macadamia. Kon itanom ang mga bunga sang maayo nga kahoy, sa masami, indi maayo ang tubo sini. Indi man maayo kon i-graft ang macadamia. Gani, gin-untatan anay ang pagnegosyo sini. Nasolusyonan sang mga taga-Hawaii ini nga problema. Gani wala magdugay, sila na ang nagasuplay sang 90 porsiento sang macadamia nuts sa bilog nga kalibutan. Amo gani nga gintawag ini nga Hawaiian nuts.

Dayon sang mga 1960, “gin-tuodtuod na sang mga taga-Australia ang pagnegosyo sang macadamia.” Ginsunod nila ang mga pamaagi nga natun-an nila sa Hawaii. Gani, nagtin-ad ini nga negosyo amo nga sa karon, ang Australia amo ang nagasuplay sang mga 50 porsiento sang macadamia sa bilog nga kalibutan. May macadamia man sa Aprika, Asia, kag Sentral nga Amerika.

Pagbisita sa Plantasyon sang Australia

Ginkadtuan sang Magmata! si Andrew nga may plantasyon sang macadamia malapit sa banwa sang Lismore, New South Wales. “Ang kada pila ka raya, ginabal-utan namon sang lainlain nga klase sang macadamia para sa cross-pollination,” siling niya. Nabal-an sang Magmata! nga mga 80 porsiento sa minilyon ka kahoy sa Australia ang napamatud-an sang mga manugtanom sang Hawaii nga maayo nga klase. Pero ginagamit na subong sang taga-Australia nga manugtanom  ang mga gene sang ilahas nga macadamia para magnami pa gid ang lokal nga mga macadamia.

Makita namon sa sini nga kahoy ang ginatos ka nagapinungpong nga bunga nga daw magagmay nga mga bola sa madabong nga dahon. Anom ka bulan nga maggulang ini kag mapulak sa kahoy. Natalupangdan namon nga ang pila ka nagkalapulak nga bunga may mga buho. “Makitkit sang mga ilaga ang paya sa sulod lang sang walo ka segundo,” siling ni Andrew. “Paborito man sang mga baboy talunon ang macadamia.” Sa unhan nayon, ginsipa ni Andrew ang isa ka bunga nga medyo nagalubong sa duta. “Tatlo pa na ka sentimos,” (₱1.20) siling niya nga nagayuhum. Madamo nga mangunguma ang nagagamit sing pinasahi nga makina nga may dram kag plastik nga kamot-kamot nga nagapanguha sang nagkalahulog nga bunga. Sa plantasyon pa lang, ginapanitan na kag ginapili ang mga bunga. Dayon ginadala ini sa mga factory para buk-on ang paya kag pilion. Tapos ideliber ini sa mga bumalakal.

Manamit kag Masustansia!

Pagkatapos sang amon pagbisita didto, nagkuha kami sing tag-isa ka hakop sang macadamia. Kananam gid sini kag kanamit! Pero masustansia man bala ini? Suno sa isa ka report sang gobierno parte sa pagtuon nga ginhimo sa macadamia, ang oil sini (nga halos monounsaturated, ukon indi makahalalit) “sobra 72%, nga amo ang pinakamataas sa tanan nga nut nga ginakuhaan sang oil.” Suno sa pila ka pagtuon, kon hustuhan lang nga kadamuon ang imo kaunon, maganubo ang imo kolesterol, triglycerides, kag presyon sang dugo.

Ginabutang ini sa tsokolate, espesyal nga cookies, ukon ice cream. Mas gusto naman sang iban ang sinanlag, salted, ukon hilaw. Ano man ang ila pilion, ang kalabanan sa ila nagakadimat gid.

[Mga Nota]

[Kahon sa pahina 23]

ANG MGA PAYA GINAGAMIT NGA GATONG SA PLANTA

Ang matig-a nga paya sang macadamia puede himuon nga gatong kay uluanggid ini sa brown coal. Gani ginagamit ini sang isa ka kompanya sa Australia nga nagasuplay sang enerhiya para sa elektrisidad sang planta kag sa iban pa. Amo ini ang una nga planta sa Australia nga naggamit sang paya para himuon nga gatong. Kag mas magadamo ang mahatagan sing enerhiya samtang nagadamo ang paya halin sa mga manugtanom.

[Retrato sa pahina 23]

Ang mga manugtanom sa Australia nagapatubo sing linibo ka bag-o nga kahoy kada tuig

[Picture Credit Line sa pahina 23]

All photos pages 22 and 23: Australian Macadamia Society