“Grabe nga Ilong Ba!”
“Grabe nga Ilong Ba!”
AMO ini ang ginasiling sang mga tawo kon una nila nga makita ang laki nga proboscis monkey nga may daku kag nagataboy nga ilong. * Ang ilong sang pila ka laki sini nga mga amu mga 18 sentimetros kalaba, mga 25 porsiento ini sang kalabaon sang iya lawas. Bangod ang ilong sining laki nga amu nagataboy sa iya baba kag sag-ang, ginawahig niya ini kon magkaon sia! Kon amo man sini ang proporsion sang imo ilong sa imo lawas, magataboy ini asta sa imo dughan.
Ano ang benepisyo sang mga proboscis monkey sa ila pinasahi nga ilong? * May lainlain nga pagpati. Ayhan sulungawan ini sang init sang ila lawas ukon nagapabilog ini sang ila tingog. Ukon mahimo ginagamit nila ini para pahugon ang iban nga laki nga amu, kay nagapula ini kag nagadaku kon excited sila ukon akig. Ginapatihan man nga ang ila ilong nagaganyat sa bayi nga mga amu. Pero mahimo gid nga madamo pa ini sing pulos, kag ang iban wala pa naton mahibaluan.
Mga Buy-unan!
Ang mga proboscis monkey, laki man ukon bayi, may mga buy-on. Ang unod sang ila tiyan mga 25 porsiento gid sang ila bug-at. Gani daw pirme sila nagabusong. Ngaa daku ang ila buy-on?
Ang tiyan sini nga sahi sang amu pareho sa baka, puno ini sang bakterya kag sang kinaon nga mga tanom. Ang bakterya amo ang nagatunaw sang pagkaon kag nagaproseso sang cellulose kag iban pa nga hilo sang tanom nga mahimo makamamatay kon iban nga sapat ang magkaon. Bangod sang dalayawon nga ikasarang sa pagtunaw sini, makakaon ini sang mga dahon, malas-ay nga mga prutas, kag sarisari nga mga liso nga indi masarangan sang tiyan sang iban nga sapat.
Pero dapat likawan sini nga mga amu ang matam-is nga mga prutas nga madasig matunaw. Makapabutod ini sang ila tiyan kag mahimo pa gani bangdan sang ila masakit nga kamatayon.
Bangod pinasahi ang ila tiyan kag ang ila ginakaon madamo sing cellulose, kinahanglan nila sing madamo nga tion para tunawon ang ila kinaon. Amo nga pagkatapos pamahaw, matulogtulog sila anay sing pila ka oras antes magkaon liwat.
Nagaupdanay Pirme
Nagakaon man sila ukon nagapahuway, ining mga amu nagaupdanay gid pirme. May harihari nga mga amu nga nagapangulo sa mga harem nga may asta sa walo ka bayi upod ang ila mga bata. Kon ang laki nga amu magsoltero na kag makasarang na mag-atipan sang iya kaugalingon, ginapalayas sia. Magaupod sia sa grupo sang iban nga soltero nga mga amu nga may yara isa ukon duha ka daku nga laki nga miembro. Ang ila grupo nagakasal-an kon kaisa nga harem.
Ang mga proboscis monkey may pinasahi nga batasan. Kon sirom, ang ila mga harem masami nga nagaupdanay sa pangpang sang mga suba. Dayon, ang laki magapasikat sang iya kusog kon daw agawon sang iban nga mga laki ang iya mga asawa. Sa masami, ang harihari, nga mga 20 kilos, magapanukod sang iya mga kamot kag mga tiil, ibuka ang iya baba, kag himutaran ang iya kontra. “Kon daw indi niya ini mapahog,” suno sa libro nga Proboscis Monkeys of Borneo, “malumpatlumpat sia sa mga kahoy, mangurob sing mabaskog, kag matupa sa laya nga mga sanga agod mabali ini kag magdugang sa gahod sang iya pagngurob.” Nagaresulta ini sa away kon kaisa.
“Indi lang itsura sini nga mga amu ang pinasahi. Makahimo man sila sing pinasahi nga mga gahod,” siling sang ginsambit nga libro. Makahibalo sila mag-iwik, magsiyak, magngurob, kag magpaigot. Ginahimo nila ini kon magsirom samtang nagatipon sila sa mga pangpang. Pero bisan pa nagaginahod ang iban, ang mga nanay nga amu masako sa pagpasuso kag pag-atipan sa ila mga bata. Kon maggab-i na, mansig pangita na sila sang ila tululugan sa ibabaw sang mga kahoy, ilabi na sa mataas nga mga kahoy malapit sa mga suba.
Mga Tiil nga Daw Pato
Indi lang ilong nila ang pinasahi kundi pati man ang ila mga tiil, kay daw tiil ini sang pato. Gani, maayo sila maglangoy kag maglakat sa katunggan. Siempre, kalabanan nga katunggan sa mga kagulangan may mga buaya gid. Kag sa teritoryo sang mga proboscis monkey, madamo sing buaya. Ano ang ila ginahimo para indi sila makaon sang mga buaya?
Ang isa nila ka teknik amo ang maghinayhinay kadto sa suba kag sunodsunod sila nga maglangoy sing inido. Ginatinguhaan nila nga indi gid magbalod ang tubig. Pero lain ang ila teknik kon manabaw ang suba. Nagasaka sila sa kahoy, kag maglumpat sa suba nga una ang tiyan sa kataason nga mga 9 metros. Dayon, paspasan nila langoy ang nabilin nga distansia patakas. Ginahimo ini bisan sang mga nanay nga amu nga may ginabitbit pa nga mga bata. Kon kaisa, ang isa ka grupo sang mga amu dulungan nga magalumpat sa tubig kag magapalumbaanay patakas. Pero ang ila pinakamasupog nga kontra indi mga buaya.
Dali Na Lang Mapapas
Ang mga proboscis monkey ara sa listahan sang madali na lang mapapas nga mga sapat. Mga pila na lang sila ka libo subong kag padayon nga nagadiutay bangod sa ginahimo sang tawo. Lakip sa sini ang pagpanunog, pagpamulod sang mga kahoy, sobra nga turismo, kag pagkaingin para buslan sang plantasyon sang mga palma. Ang isa pa amo ang pagpangayam. Ginapatay sang iban ang proboscis monkey para lang sa kalingawan. Ang iban para kaunon ukon himuon nga bulong. Bangod nagatulog sila sa mga kahoy sa pangpang sang suba, mas mahapos sila dakpon. Sa isa ka lugar nga pirme ginakadtuan sang mga mangangayam nga may speedboat, nagnubo sing halos 50 porsiento ang kadamuon sini nga mga amu sa sulod lang sang lima ka tuig.
Ginapahibalo sang mga manug-amlig sang kasapatan ang kahimtangan sini nga mga amu kag may layi na karon nga nagaamlig sa sini nga mga amu sa Borneo. Pero, may mahimo gid bala ini nga mga tikang? Mabal-an ta lang ina sa ulihi. Masubo gid kon ini nga mga tinuga mapapas, kay ang proboscis monkey pinasahi katama. Isa pa, indi ini mabuhi kon ipalayo sa lasang.
Ang proboscis monkey isa lamang sa madamo nga tinuga nga yara sa katalagman. Madamo na ang napapas. Pero, katuyuan sang Dios nga ipasag-uli ang duta, laglagon ang malauton, kag tudluan ang mga tawo sang husto nga paagi sa pag-atipan sa duta. (Hulubaton 2:21, 22) “Indi sila maghalit ukon maglaglag sa bug-os ko nga bukid nga balaan,” ang promisa ni Jehova nga Dios, “kay ang duta matugub sang pagkilala sa GINOO subong nga ang mga tubig nagatabon sang dagat.”—Isaias 11:9.
[Mga Nota]
^ par. 2 Ini nga mga amu nagaistar sa isla sang Borneo. Ginatawag ini sang mga tumandok nga orang belanda, ukon “Dutchman.”
^ par. 3 Dalagku man ang ilong sang bayi nga mga amu pero indi gid pareho kadaku sa ilong sang mga laki.
[Retrato sa pahina 12]
Ang mga proboscis monkey may pinasahi nga ilong kag buy-on
[Credit Line]
© Peter Lilja/age fotostock
[Retrato sa pahina 13]
Ang ilong sang laki nagataboy asta sa iya baba. Ginawahig niya ini kon magkaon sia
[Credit Line]
© Juniors Bildarchiv/Alamy
[Retrato sa pahina 14]
Bisan nagakaon man sila ukon nagapahuway, ang mga proboscis monkey nagaupdanay gid pirme
[Credit Line]
© Peter Lilja/age fotostock
