SA SULOD sang kagulangan sang Central African Republic may isa ka duna nga manggad nga pila lang ang nakakita. Gin-agwanta namon ang 12 ka oras nga biyahe sa batsihon nga dalan agod makalab-ot sa Dzanga-Ndoki National Park, isa ka wala pa matandog kag protektado nga lugar para sa ilahas nga mga sapat sa bagatnan-katundan nga bahin sang pungsod, sa ulot sang Cameroon kag sang Republika sang Congo. Tuyo namon nga makita ang gorilya [Gorilla gorilla] nga si Makumba kag ang iya pamilya.

Ginsingganan kami sang amon guide nga indi kami magbululagay kag magbantay kami sa mga elepante [Loxodonta africana cyclotis], kay ang ginaagyan namon amo man ang ginaagyan adlaw-adlaw sang mga elepante nga nagapangita sang ila pagkaon. Apang indi lang mga elepante ang bantayan namon. Ginpaandaman kami sang amon guide: “Kon daw atakehon kamo sang gorilya, magpahimunong lang kamo kag magduko. Indi niya kamo pag-anhon pero magagahod sia. Indi ninyo sia pagtulukon sa mata. Ang matuod, naobserbahan ko nga mas maayo nga magpiyong ako.”

Gingiyahan kami kag ang amon guide sang isa ka tracker nga nakatultol kon diin ang mga gorilya. Halin sia sa tribo sang mga BaAka nga ginakabig nga isa  ka grupo sang mga Pygmy bangod sang ila hitsura kag kanubuon. Sa baho pa lang kag tunog, mahibaluan sang hanas nga tracker kon yara ang maila nga mga sapat bisan malayo sila. Ginpalibutan kami sang makaulugot nga mga buyog [genus Trigona]. Daw indi kami makalagas sa tracker samtang daw kahapos lang nga ginalatas niya ang madamol nga katamnan.

Wala magdugay ara na kami sa wala pa matandog nga kagulangan. Pila pa lang ka tawo halin sa Katundan ang nakakadto diri. Gulpi lang nga nagdulog ang amon tracker kag gintudlo niya ang isa ka malapad nga lugar malapit sa amon ginaagyan. Nakita namon ang nahapay nga mga tanom kag mga hilamon nga ginhampangan sang mga bata sang gorilya kag ang bali kag wala na sing dahon nga mga sanga nga nabilin sa ginkaon sang mga gorilya. Daw indi na gid kami makahulat.

Sang mga tatlo ka kilometro na ang amon nalakat, naghinayhinay ang amon tracker. Agod indi makibot ang mga gorilya, nagpangalintak sia. Mabatian namon ang daw pag-igok-igok sang mga gorilya kag ang nagarinagaak nga mga sanga. Ginsenyasan kami sang amon guide nga mag-abante sing hinayhinay kag maghipos gid. Ginpakuob niya kami kag gintudlo niya ang mga kahoy. Nakita gid namon si Makumba sa antad nga walo ka metro!

Ang magahod nga kagulangan naglinong, kag ang mabatian lang namon amo ang amon nagakubakuba nga dughan. Ginakulbaan kami kay basi atakehon kami ni Makumba. Pero, ginbalikid lang kami ni Makumba nga daw sa wala lang kag nagpanguy-ab sia. Daw nahaw-asan gid kami!

Bisan pa sa Aka nga lenguahe ang ngalan nga Makumba nagakahulugan nga “Madasig,” si Makumba relaks lang nga nagapamahaw samtang ginatan-aw namon sia. May duha ka gamay pa nga gorilya nga nagadugsing kag nagaitikay malapit sa iya. Ang daku mata kag napulo ka bulan pa lang nga si Sopo nagahampang sa tupad sang iya iloy nga si Mopambi. Ginabutong sia ni Mopambi kon bangod sang iya pagpanghulonghulong sa palibot makapalayo sia diutay kay Mopambi. Ang iban nga mga gorilya nagapangaon sang mga dahon kag unod sang mga sanga. Ang iban naman nagadinugsing. Ginpasiplatan nila kami pero daw wala lang sila magsapak kag nagpadayon sila sa ila pagdugsing.

Ang isa lang ka oras nga dapat itener namon didto madasig nga nagligad. Kag daw tinak-an man sa amon si Makumba. Nag-igok-igok sia nga nagtindog kag naglakat pakadto sa kagulangan. Pila lang ka segundo, wala na sila tanan. Bisan pa nakita namon sa malip-ot lang nga tion ining makawiwili nga mga sapat, indi gid namon malipatan ini nga eksperiensia.