Ang Aramaiko nga Lenguahe​​—⁠⁠Ngaa Mangin Interesado sa Sini?

ANG Aramaiko isa ka dumaan nga Semitiko nga lenguahe nga may pagkaanggid sa Hebreo kag amo ang orihinal nga hambal sang mga Aramaeanhon. Apang sa pagligad sang panahon, ginsamuan ini sang lainlain nga mga dialekto (ang iban sini ginakabig nga tuhay nga mga lenguahe) kag lapnag nga gingamit, ilabi na sa bagatnan-katundan nga Asia. Gingamit ang Aramaiko ilabi na sugod sang ikaduha nga milenyo B.⁠C.⁠E. tubtob sa mga 500 C.⁠E. Isa ini sa tatlo ka lenguahe nga orihinal nga ginsulat ang Biblia. Ang Hebreo nga tinaga nga Ara·mithʹ mabasa sing lima ka beses kag ginbadbad “sa Sirianhon nga lenguahe” ukon “sa Aramaiko nga lenguahe.”​—⁠2 Hari 18:26; Isaias 36:11; Daniel 2:⁠4; Esdras 4:7.

Ang Aramaiko sa Biblia, nga gintawag anay nga Chaldee, masapwan sa Esdras 4:⁠8 tubtob 6:⁠18 kag 7:12-26; Jeremias 10:⁠11; kag Daniel 2:⁠4b tubtob 7:28. Ang Aramaiko nga mga ekspresyon masapwan man sa iban nga bahin sang Biblia, apang haumhaum lamang ang madamo nga pagtinguha sang mga iskolar agod pamatud-an nga ang Aramaiko amo ang ginhalinan sang Hebreo nga mga tinaga.

Indi katingalahan nga gingamit ang pila ka Aramaiko nga ekspresyon, bangod ang mga Hebreo suod nga nagapakig-angot sa mga Aramaeanhon kag sa Aramaiko nga lenguahe sa sulod sang malawig nga panahon. Lakip sa mga nauna nga pagbadbad sa Hebreo nga Kasulatan sa iban nga lenguahe amo ang Aramaiko nga mga Targum, bisan pa wala ini ginsulat sa sulod sang pila ka siglo kundi sang nagsugod lang ang paghimo sa Griegong Septuagint, sang mga 280 B.⁠C.⁠E.

Ang Lenguahe

Ginklase ang Aramaiko kag Hebreo subong bahin sang Aminhan-katundan nga Semitiko nga grupo sang mga lenguahe. Bisan pa tuhay gid ang Aramaiko sa Hebreo, isa ang ginhalinan sini nga lenguahe bangod ang mga letra sa alpabeto kag mga ngalan sa sini pareho sa Hebreo. Kaangay sa Hebreo, ginasulat ini halin sa tuo pa wala, kag ang orihinal nga Aramaikong sinulatan mga konsonante. Apang, ang Aramaiko nga gingamit sa Biblia ginbutangan sang ulihi sing patunog ukon vowel sang mga Masorete, kaangay sang pagbutang nila sing patunog sa Hebreo. Naimpluwensiahan ang Aramaiko sang iban nga mga lenguahe. Magluwas nga nagalakip ini sang lainlain nga Hebreo, Akkadianhon, kag Persianhon nga mga ngalan sang mga lugar kag mga tawo, ang Aramaiko sang Biblia nagapakita sing impluwensia sang Hebreo sa relihioso nga mga termino, sang Akkadianhon sa politikal kag pinansial nga mga termino, kag sang Persianhon may kaangtanan sa politikal kag legal nga mga termino.

Dugang pa sa pareho nga pagsulat sing Aramaiko sa Hebreo, may kaanggid man ini sa tono sang pagmitlang sa berbo, sa nombre, kag sa pronombre. Ang mga berbo may duha ka sahi, ang di-kompleto ukon imperfect (nagapahangop sang wala matapos nga aksion) kag ang kompleto ukon perfect (nagapakita sang natapos nga aksion). Ginagamit sa Aramaiko ang pang-isahan, pangduhaan, kag pangmadamo nga mga nombre kag may duha ka pangsari, ang panglalaki kag ang pangbabayi. Tuhay ini sa iban nga Semitiko nga mga lenguahe paagi sa paggamit sini pirme sang patunog nga a, kag sa iban pa nga paagi, lakip ang paggamit sing konsonante nga d para sa z kag t para sa sh.

Pagbahinbahin

Sa kabilugan, ang Aramaiko gintunga sa Nakatundan kag Nasidlangan nga mga grupo. Apang, gikan sa maragtason nga pagtamod ang masunod nga apat ka grupo amo ang ginakilala: Dumaan nga Aramaiko, Opisyal nga Aramaiko, Levantine nga Aramaiko, kag Nasidlangan nga Aramaiko. Ginsiling nga mahimo ang lainlain nga mga dialekto sang Aramaiko gingamit sa palibot kag sa sulod sang Fertile Crescent kag Mesopotamia sang ikaduhang milenyo B.⁠C.⁠E. Ang kinatuhayan sang nahauna nga Aramaiko kag Hebreo makita sa Genesis 31:47. Pagkatapos nga nagpasag-uliay sanday Jacob kag Laban, ginhimo nga saksi ang tinumpok nga mga bato sa ulot nila. Gintawag yadto ni Laban nga “Jegar-sahaduta” sa Aramaiko (Sirianhon), samtang gintawag ini ni Jacob nga “Galeed” sa Hebreo, nga lunsay nagakahulugan sing “Saksi nga Tinumpok.”

Dumaan nga Aramaiko ang ginhingalan sa pila ka sinulatan nga nakit-an sa naaminhan nga Siria kag ginpetsahan kutob sang ikapulo tubtob ikawalo nga siglo B.⁠C.⁠E. Apang, sing amat-amat, ang isa ka bag-o nga dialekto sang Aramaiko nangin kinaandan nga hambal ukon nangin segundaryo nga internasyonal nga lenguahe sa panahon sang Emperyo sang Asiria, nga nagbulos sa Akkadianhon subong ang lenguahe nga gingamit sa mga sulat sang mga opisyal sang gobierno para sa malayo nga bahin sang emperyo. Bangod sang paggamit sa sini, ini nga porma sang Aramaiko gintawag nga Opisyal nga Aramaiko. Padayon ini nga gingamit sang panahon nga ang Babilonia amo ang Kagamhanan sa Kalibutan (625-539 B.⁠C.⁠E.) kag pagkatapos sadto, sang panahon sang Emperyo sang Persia (538-331  B.⁠C.⁠E.). Labi pa gid nga naglapnag ang paggamit sini, bangod amo ini ang nangin opisyal nga lenguahe sang gobierno kag sa negosyo sa madamo nga bahin, subong ginapamatud-an sang mga nakutkutan sang mga arkeologo. Makita ini nga nasulat sing malip-ot sa cuneiform nga mga tapitapi; sa ostraca (mga gamit nga gindihon), sa mga papiro, sa mga estampa, sa mga sensilyo; sa mga tinigib sa bato, kag sa iban pa. Ining dumaan nga mga butang masapwan sa mga pungsod subong sang Mesopotamia, Persia, Egipto, Anatolia, naaminhan nga Arabia; sa mga rehiyon nga tubtob sa aminhan sang Ural Mountains; kag sa sidlangan sa Afghanistan kag Kurdistan. Ang paggamit sa Opisyal nga Aramaiko nagpadayon sa Hellenistiko nga panag-on (323-30 B.⁠C.⁠E.).

Daw nagapakita nga ining Opisyal nga Aramaiko amo ang makita sa mga sinulatan nanday Esdras, Jeremias, kag Daniel. Ginapamatud-an man sang Kasulatan ang kamatuoran nga ang Aramaiko amo ang kinaandan nga lenguahe sadtong dumaan nga mga tion. Busa, sang ikawalo nga siglo B.⁠C.⁠E., ang gintangdo nga mga humalambal ni Hari Ezequias sang Juda nagpangabay sa tiglawas ni Hari Senaquerib sang Asiria nga si Rabsaces, nga nagasiling: “Maghambal ka, palihug, sa imo mga alagad sa Sirianhon [Aramaeanhon, kag gani, Aramaiko] nga hambal, kay nagapamati kami; kag dili maghambal sa amon sa hambal sang mga Judiyo sa igdulungog sang katawhan nga yara sa pader.” (Isaias 36:11; 2 Hari 18:26) Ang mga opisyales sang Juda nakahangop sang Aramaiko, ukon Sirianhon, apang maathag nga wala ini mahangpi sang ordinaryo nga mga tawo sa tunga sang mga Hebreo sadto nga tion sa Jerusalem.

Ano nga Lenguahe ang Gingamit ni Jesus?

Sa sini nga pamangkot magkatuhay ang opinyon sang mga iskolar. Apang, nahanungod sa mga lenguahe nga gingamit sa Palestina sang yari pa si Jesucristo sa duta, si Propesor G. Ernest Wright nagsiling: “Lainlain nga lenguahe ang mahimo mabatian sa mga kalye sang dalagku nga mga siudad. Ang Griego kag Aramaiko amo ang kinaandan nga hambal, kag ang kalabanan nga tawo sa siudad mahimo makahangop sa sining duha bisan sa ‘moderno’ ukon ‘nakatundan’ nga mga siudad subong sang Cesarea kag Samaria diin Griego ang mas kinaandan. Ang Romanong mga soldado kag mga opisyal mahimo nagahambal sang Latin, samtang ang ortodokso nga mga Judiyo mahimo nagahambal sa bag-o nga sahi sang Hebreo sa isa kag isa, ang lenguahe nga aton nahibaluan nga indi klasikal nga Hebreo ukon Aramaiko, walay sapayan sang mga pagkaanggid sini sa duha.” Nagakomento sing dugang pa tuhoy sa lenguahe nga gingamit ni Jesucristo, si Propesor Wright nagsiling: “Ang lenguahe ni Jesus ginbaisan gid. Wala kita sing paagi agod mahibaluan kon bala makahambal sia sing Griego ukon Latin, apang sa iya ministeryo regular sia nga naggamit sing Aramaiko ukon sing popular nga Hebreo nga naimpluwensiahan sang Aramaiko. Sang nakighambal si Pablo sa akig nga grupo sa Templo, ginsiling nga nagpamulong sia sa Hebreo (Binuhatan 21:40). Ginhangop sang kalabanan nga mga iskolar nga Aramaiko ini, apang posible nga ang popular nga Hebreo amo sadto ang kinaandan nga lenguahe sang mga Judiyo.”​—⁠Biblical Archaeology, 1963, p. 243.

Posible nga si Jesus kag ang iya una nga mga disipulo, subong ni apostol Pedro, naghambal kon kaisa sing Aramaiko sang Galilea. Ginsingganan si Pedro sang gab-i nga gindakop si Cristo: “Pat-od gid nga ikaw man isa sa ila, kay, sa pagkamatuod, ang imo panghambal nagapakilala sa imo.” (Mateo 26:73) Mahimo nga ginsiling ini bangod ang apostol naggamit sing Aramaiko sang Galilea sa amo nga tion, bisan pa indi ini pat-od, ukon mahimo nga naghambal sia sing Hebreo sang Galilea nga tuhay sa gingamit sa Jerusalem ukon sa bisan diin man sa Judea. Antes sini, sang nag-abot si Jesus sa Nasaret sa Galilea kag nagsulod sa sinagoga didto, nagbasa sia gikan sa tagna ni Isaias, nga ginsulat sa Hebreo, kag nian nagsiling: “Karon ining kasulatan nga bag-o lang ninyo mabatian natuman.” Wala sing ginsiling nga ginbadbad ni Jesus ini nga teksto sa Aramaiko. Gani mahimo gid nga ang mga tawo nga presente sa amo nga okasyon makahangop sang Hebreo sang Biblia. (Lucas 4:16-21) Matalupangdan man nga ang Binuhatan 6:⁠1, nga nagapatuhoy sa isa ka tion nga wala lang madugay pagkatapos sang Pentecostes 33 C.⁠E., naghinambit sa nagahambal sing Griego kag nagahambal sing Hebreo nga mga Judiyo sa Jerusalem.

Ang dugang pa nga pamatuod sang paggamit sing isa ka porma sang Hebreo sa Palestina sang si Jesucristo yari sa duta amo ang mga palatandaan nga una nga ginsulat ni apostol Mateo ang iya Ebanghelyo sa Hebreo. Halimbawa, si Eusebius (sang ikatlo kag ikap-at nga siglo C.⁠E.) nagsiling nga “ang ebanghelisador nga si Mateo nagpaalinton sang iya Ebanghelyo sa Hebreo nga hambal.” (Patrologia Graeca, Vol. XXII, col. 941) Kag si Jerome (sang ikap-at kag ikalima nga siglo C.⁠E.) nagsiling sa iya sinulatan nga De viris inlustribus (Tuhoy sa Bantog nga mga Tawo), sa kapitulo III: “Si Mateo, nga amo man si Levi, kag isa ka manugsukot sing buhis nga nangin apostol, una sa tanan nagsulat sang Ebanghelyo ni Cristo sa Judea sa Hebreo nga lenguahe para sa kapuslanan sang mga gintuli nga nagtuo. . . . Dugang pa, ang Hebreo mismo tubtob karon nga adlaw gintipigan sa librarya sa Cesarea, nga maukod nga gintipon sang martir nga si Pamphilus.” (Ang pagbadbad halin sa Latin nga sinulatan gin-edit ni E. C. Richardson kag ginbalhag sa serye nga “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Vol. 14, p. 8, 9.) Busa, si Jesucristo subong isa ka tawo sa duta mahimo nga naggamit sing isa ka porma sang Hebreo kag sing isa ka dialekto sang Aramaiko.