Ang mga Cristiano sang Unang Siglo kag ang Griegong Kultura

ANG kalabanan sa ginabantalaan sang mga Cristiano sang unang siglo nagahambal sing Griego. Nasulat sa Griego ang Kasulatan nga gingamit nila agod sakdagon ang ila mensahe tuhoy kay Jesus. Sang gintuytuyan sang Dios ang mga manunulat sang ginatawag naton subong nga Cristianong Griegong Kasulatan, ang kalabanan sa ila naggamit sing Griego nga pinulungan. Naggamit man sila sing mga ekspresyon kag mga ilustrasyon nga mahapos mahangpan sang mga tawo nga nagapakig-angot pirme sa mga Griego. Apang si Jesus, ang iya mga apostoles, kag ang mga manunulat sang Cristianong Griegong Kasulatan, indi mga Griego, kundi mga Judiyo.​—Roma 3:1, 2.

Ngaa amo sini kadaku ang impluwensia sang Griego nga lenguahe sa pagpalapnag sang Cristianismo? Paano ginpresentar sang Cristianong mga manunulat sang unang siglo ang ila mensahe agod mangin makagalanyat sa ila tagpalamati nga nagahambal sing Griego? Kag ngaa dapat mangin interesado kita sa sini nga bahin sang kasaysayan?

Ang Paglapnag sang Griegong Kultura

Sang ikap-at nga siglo B.C.E., ginlutos ni Alejandro Daku ang Emperyo sang Persia kag nagsugod  sa pagpangdaug sa iban nga kadutaan. Agod mahiusa ang iya mga nasakop, sia kag ang mga hari nga nagbulos sa iya nagpatuman sang ginatawag nga “Hellenization,” nga amo ang pagbaton sa Griegong pinulungan kag kultura.

Sang ulihi, bisan pa nga nalutos na sang Roma ang Gresya kag ginpahalin na ang tanan nila nga opisyal, mabaskog gihapon ang impluwensia sang Griegong kultura sa mga tawo. Sang ikaduha kag una nga siglo B.C.E., nanamian gid ang mga kadalagkuan sang Roma sa tanan nga butang nga iya sang Griego​—sa ila mga eskultura, dibuho, arkitektura, literatura, kag pilosopiya—​amo nga napahulag si Horace sa pagsiling: “Ang nasakop nga Gresya nagsakop sa mga nagsakop sa iya.”

Sa paggahom sang Roma, ang dalagku nga mga siudad sa bug-os nga Asia Minor, Siria, kag Egipto nag-uswag kag nangin sentro sang Griegong kultura. Naimpluwensiahan gid sang Griegong kultura ang tagsa ka aspekto sang ila kabuhi, halin sa pangginobierno kag kasuguan, pakadto sa negosyo, industriya, kag bisan sa moda. Kinaandan na nga may gymnasium sa kalabanan nga siudad sang Gresya, kon sa diin ginahanas ang pamatan-on nga mga lalaki, kag sa teatro, sa diin ginapagua ang Griego nga mga drama.

“Amat-amat man nga naimpluwensiahan ang mga Judiyo sang lapnag nga kultura sang mga Griego,” siling sang istoryador nga si Emil Schürer. Sang primero, ang kakugi sang mga Judiyo sa ila pagsimba amo ang nagbulig sa ila nga indi maimpluwensiahan sang paganismo nga naggikan sa Griegong kultura, apang sang ulihi madamo na nga bahin sang ila pagkabuhi ang naimpluwensiahan. Kay man, siling ni Schürer, “ang gamay nga teritoryo sang mga Judiyo halos napalibutan sang mga lugar nga naimpluwensiahan sang Griego kon sa diin pirme sila nagapakig-angot bangod sang ila negosyo.”

Ang Papel sang Septuagint

Sang nagpangayaw kag nagpuyo ang mga Judiyo sa mga pungsod sa palibot sang Dagat Mediteraneo, madamo sa ila ang nagpuyo sa mga siudad nga naimpluwensiahan sang kultura kag lenguahe sang mga Griego. Madamo sa ila ang nagpabilin sa Judiyo nga relihion kag padayon nga nagakadto sa Jerusalem kada tuig para sa Judiyo nga mga kapiestahan. Apang, sang ulihi madamo sa ila ang nalipat na sa Hebreo nga lenguahe. * Bangod sini, kinahanglan nga badbaron sa Griego ang Hebreong Kasulatan, kay amo ini ang pinulungan sang kalabanan nga tawo. Ang Judiyo nga mga iskolar nga mahimo yara sa Alejandria, nga isa ka siudad sang Egipto, nga sentro sang Griegong kultura, amo ang nagbadbad sini sang mga 280 B.C.E. Ang ila badbad gintawag nga Septuagint.

Importante gid sadto nga panahon ang Septuagint. Amo ini ang nagbukas sang bahandi sang Hebreong Kasulatan sa mga lugar sa Nakatundan. Kon wala ini nga badbad, mahimo nga maalimunaw na ang kasaysayan sang pagpakig-angot sang Dios sa mga Israelinhon kay ginsulat ini sa lenguahe nga indi na mahangpan sang kalabanan, kag mahimo nga diutay lamang ang mabulig sini sa pag-ebanghelyo sa bug-os nga duta. Ang matuod, ginpaathag sang Septuagint ang mga kahimtangan, mga pagtamod, kag lenguahe nga gingamit agod mapaalinton ang ihibalo ni Jehova nga Dios sa nanuhaytuhay nga mga tawo. Bangod madamo nga pungsod ang nagagamit sing Griego, mas mapuslanon ini sangsa iban nga lenguahe sa pagpalapnag sang kamatuoran tuhoy sa Dios.

Ang mga Proselita kag mga Mahinadlukon sa Dios

Sang ikaduha nga siglo B.C.E., ginbadbad sang mga Judiyo ang ila madamo nga literatura sa Griego kag nagsulat sing bag-o nga mga literatura sa  Griego nga lenguahe. May daku gid ini nga papel sa pagpaambit sang kasaysayan kag relihion sang Israel sa mga indi Judiyo. Nagreport ang mga istoryador nga sa sini nga panag-on, madamo sa mga indi Judiyo “ang nagapakig-angot sa komunidad sang mga Judiyo, nagapakigbahin sa ila pagsimba, nagatuman sa ila mga kasuguan, kon kaisa estrikto, kon kaisa indi.”​—The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ.

Ang pila ka indi Judiyo nakumbertir sa Judaismo, nagpatuli, kag nangin mga proselita. Ang iban naman nagbaton sang pila ka panudlo sang Judaismo apang wala nagpakumbertir. Masami sila nga ginapatuhuyan sa Griegong literatura nga “mga mahinadlukon sa Dios.” Si Cornelio gintawag nga “isa ka debotado nga tawo kag isa nga nagakahadlok sa Dios.” Nakilala ni apostol Pablo ang madamo nga mga mahinadlukon sa Dios nga nagapakig-upod sa mga Judiyo sa bug-os nga Asia Minor kag Gresya. Halimbawa, sa iya pamulongpulong sa Pisidia Antioquia, gintawag niya ang mga nagtipon sa sinagoga subong “mga lalaki, mga Israelinhon kag kamo nga nagakahadlok sa Dios.”​—Binuhatan 10:2; 13:16, 26; 17:4; 18:4.

Sa amo, sang nagbantala sing maayong balita ang mga disipulo ni Jesus sa komunidad sang mga Judiyo sa gua sang Judea, madamo sa iya mga tagpalamati ang naimpluwensiahan sang Griegong kultura. Daku gid ang posibilidad nga maglapnag ang Cristianismo sa sini nga mga komunidad. Sang nangin maathag na nga ginatanyag man sang Dios sa mga indi Judiyo ang paglaum sa kaluwasan, nahangpan sang mga disipulo nga para sa Dios “wala sing Judiyo ukon Griego.”​—Galacia 3:28.

Pagbantala sa mga Griego

Ang pila sa mga Judiyong Cristiano sang una nangalag-ag sa pagbaton sang mga indi Judiyo sa Cristianong kongregasyon bangod sang mga relihioso kag moral nga talaksan sang mga nakumbertir. Gani, sang nahangpan na nila nga ang Dios handa magbaton sa mga indi Judiyo, ginpaathag sang mga apostoles kag mga gulang sa Jerusalem nga ang mga nakumbertir dapat maglikaw sa dugo, pagpakighilawas, kag idolatriya. (Binuhatan 15:29) Importante gid ini para sa mga naimpluwensiahan sang Griegong pagkabuhi bangod lapnag sa katilingban sang mga Griego kag Romano ang “makahuluya nga mga kailigbon sa sekso” kag homoseksuwalidad. Ini nga mga buhat wala gid ginatugutan sa mga Cristiano.​—Roma 1:26, 27; 1 Corinto 6:9, 10.

Sa mga Cristianong misyonero sang unang siglo nga nagbantala sa mga Griego, si apostol Pablo ang kilala sa tanan. Tubtob karon, makita gihapon sang mga nagakadto sa Atenas, Gresya, ang plake nga bronse nga yara sa tiilan sang Areopago bilang pagdumdom sa bantog nga pamulongpulong ni Pablo sa sina nga siudad. Ini nga kasaysayan narekord sa tulun-an sang Biblia sa kapitulo 17 sang Binuhatan. Ang iya nagabukas nga pinamulong nga “Mga Tawo sang Atenas,” nangin kinaandan nga pamaagi sang mga Griego sa pagbukas sang ila pamulongpulong kag pat-od gid nga napahamtang ang iya tagpalamati, lakip na ang pilosopo nga mga Epicureo kag Estoico. Imbes pakamalauton ukon mulayon ang ginapatihan sang iya mga tagpalamati, gintinguhaan ni Pablo nga mangin maayo sa ila paagi sa pagkilala nga relihioso sila katama nga mga tawo. Ginsambit niya ang ila altar nga may nakasulat nga “Sa Isa ka Dios nga Wala Makilala” kag nagpangita sing mga punto nga ila ginaugyunan paagi sa pagsiling nga amo ini ang Dios nga luyag niya ipakilala sa ila.​—Binuhatan 17:16-23.

Namati sila kay Pablo bangod naggamit sia sing mga ideya nga mahimo nila patihan. Ang mga Estoico mahimo mag-ugyon sa iya nga ang Dios amo ang Ginhalinan sang tawhanon nga kabuhi, nga isa lang ang rasa sang tanan nga tawo, nga ang Dios indi malayo sa aton, kag ang kabuhi sang tawo nagadepende sa Dios. Ginpamatud-an ni Pablo ining naulihi nga punto paagi sa pagkutlo sang sinulatan sang Estoico nga mamalaybay nga sanday Aratus (Phaenomena) kag Cleanthes  (Hymn to Zeus). Nakita man sang mga Epicureo nga madamo man sila sing maugyunan kay Pablo. Halimbawa, ang pagpati nga ang Dios buhi kag mahimo naton sia makilala, nga yara sa Iya ang tanan, wala sia sing ginakinahanglan sa mga tawo, kag wala sia nagapuyo sa hinimo sang tawo nga mga templo.

Pamilyar ang mga tagpalamati ni Pablo sa mga termino nga iya gingamit. Sa pagkamatuod, suno sa isa ka reperensia, ang mga termino nga ang “kalibutan (kosmos),” “kaliwat” kag “Dios” pirme ginagamit sang Griego nga mga pilosopo. (Binuhatan 17:24-29) Indi buot silingon nga handa si Pablo nga ikompromiso ang kamatuoran agod makumbinsi lamang sila. Sa kabaliskaran, ang konklusion sang iya pamulongpulong tuhoy sa pagkabanhaw kag paghukom nagasumpakil sa ila mga pagpati. Bisan pa sini, mataktikanhon niya nga ginpahisuno ang kaundan sang iya mensahe kag ginpresentar ini sing makagalanyat sa iya maalam nga mga tagpalamati.

Madamo sa sulat ni Pablo ang ginpadala sa mga kongregasyon nga yara sa siudad sang Gresya ukon sa mga sakop sang Roma nga naimpluwensiahan gid sang Griego nga kultura. Ini nga mga sinulatan, nga ginsulat sing maayo kag epektibo sa Griego nga lenguahe, naggamit sing mga ideya kag mga halimbawa nga kinaandan sa Griego nga kultura. Si Pablo nagsambit tuhoy sa hinampang sang mga atleta, padya sang nagdaug, manunudlo nga nagadul-ong sa bata sa eskwelahan, kag iban pa nga ginahimo sang mga Griego. (1 Corinto 9:24-27; Galacia 3:24, 25) Bisan pa nga naggamit si Pablo sang Griego nga mga termino, ginsikway gid niya ang Griego nga talaksan sa paggawi kag ang ila mga panudlo sa relihion.

Mangin Tanan nga Butang sa Tanan nga Sahi sang Tawo

Narealisar ni apostol Pablo nga agod masugid niya sa iban ang maayong balita, kinahanglan niya ‘mangin tanan nga butang sa tanan nga sahi sang mga tawo.’ “Sa mga Judiyo nangin subong ako sang Judiyo, agod madaug ko ang mga Judiyo,” sulat niya, kag sa mga Griego nangin Griego sia, agod mabuligan sila nga mahangpan ang mga katuyuan sang Dios. Siempre pa, kalipikado gid si Pablo sa paghimo sini, bangod isa sia ka Judiyo nga nagapuyo sa siudad nga naimpluwensiahan sang mga Griego. Amo man sini ang dapat himuon sang mga Cristiano karon.​—1 Corinto 9:20-23.

Minilyon sa karon ang nagasaylo sa iban nga pungsod nga may lain nga kultura. Mabudlay gid ini para sa mga Cristiano nga nagatinguha nga isugid ang maayong balita sang Ginharian sang Dios kag tumanon ang sugo ni Jesus nga “maghimo sang mga disipulo sa mga tawo sang tanan nga pungsod.” (Mateo 24:14; 28:19) Pirme nila makita nga kon ang mga tawo makabati sang maayong balita sa ila kaugalingon nga lenguahe, natandog gid sila kag nagabaton sang mensahe.

Amo ini ang rason kon ngaa ini nga magasin nga Ang Lalantawan Nagabantala sang Ginharian ni Jehova, ginabalhag kada bulan sa 169 ka lenguahe, kag ang kaupod sini nga magasin nga Magmata! sa 81 ka lenguahe. Dugang pa, agod masugiran sang maayong balita ang mga tawo nga nagsaylo sa ila lugar, madamo sa mga Saksi ni Jehova ang nanikasog sa pagtuon sing bag-o nga lenguahe, lakip ang masibod nga Arabe, Inintsik, kag Ruso nga mga lenguahe. Ang tulumuron karon pareho man sa tulumuron sang unang siglo. Ginpaathag ini ni apostol Pablo sang nagsiling sia: “Nangin tanan nga butang ako sa tanan nga sahi sang mga tawo, agod maluwas ko sa bisan ano man nga paagi ang iban.”​—1 Corinto 9:22.

[Footnote]

[Mapa sa pahina 18]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Roma

GRESYA

Atenas

ASIA

Antioquia (sang Pisidia)

CILICIA

SIRIA

JUDEA

Jerusalem

EGIPTO

Alejandria

Cirene

DAGAT MEDITERANEO

[Piktyur sa pahina 19]

Nakabulig ang “Septuagint” agod mapaalinton ang ihibalo ni Jehova sang unang siglo

[Credit Line]

Israel Antiquities Authority

[Piktyur sa pahina 20]

Ang plake sa Areopago bilang pagdumdom sa pamulongpulong ni Pablo