Libro nga “Agsasao” Kadagiti Sibibiag a Lenguahe

No ti lenguahe a nakaisuratan ti maysa a libro napukawen, dayta a libro, bale, natay metten. Manmano a tattao ita ti makabasa kadagiti kadaanan a lenguahe a nakaisuratan ti Biblia. Ngem sibibiag dayta. Nakalasat agsipud ta “nasursurona ti agsao” kadagiti sibibiag a lenguahe ti sangatauan. Dagiti nagipatarus a “nangisuro” iti dayta nga agsao kadagiti sabali a lenguahe sinarangetda dagiti kasla di madaeran a lapped.

TI PANANGIPATARUS iti Biblia​—nga addaan iti nasurok a 1,100 a kapitulo ken 31,000 a bersikulona—​dakkel a trabaho. Nupay kasta, kadagiti adu a siglo, siraragsak a sinango dagiti napasnek nga agipatpatarus ti karit. Adu kadakuada ti sitatallugod a nagsagaba iti rigat ken uray matayda gapu iti trabahoda. Ti historia ti pannakaipatarus ti Biblia kadagiti lenguahe ti sangatauan ket nakaskasdaaw a rekord ti panagregget ken kinalaing. Amirisenyo ti sangkabassit a paset dayta makaawis a rekord.

Dagiti Karit a Naipasango Kadagiti Agipatpatarus

Kasano nga ipatarusyo ti maysa a libro iti lenguahe nga awan nakasurat a letrana? Kasta a karit ti eksakto a sinango dagiti nagipatarus iti Biblia. Kas pagarigan, ni Ulfilas, idi maikapat a siglo K.P., inyussuatna ti pannakaipatarus ti Biblia iti moderno idin ngem di pay naisurat a lenguahe​—ti Gothic. Naparmek ni Ulfilas ti karit babaen iti panangimbentona iti alpabeto a Gothic a buklen ti 27 a letra, nga imbatayna kangrunaanna iti alpabeto a Griego ken Latin. Nakompleto ti patarusna iti gistay intero a Biblia iti Gothic sakbay ti 381 K.P.

Idi maikasiam a siglo, da Cyril (Constantino ti orihinal a naganna) ken Methodius, dua nga agkabsat a Griego ti pagsasaoda, agpada a nalatak nga eskolar ken linguista, tinarigagayanda nga ipatarus ti Biblia para kadagiti Slavic ti pagsasaoda. Ngem ti Slavonic​—ti immun-una a nakaibatayan dagiti lenguahe nga Slavic ita—​awan naisurat a letrana. Isu a nangimbento dagiti agkabsat iti alpabeto tapno makapataudda iti patarus ti Biblia. Iti kasta ti Biblia “makasaonan” ti ad-adu a tattao, dagidiay Slavic ti pagsasaoda.

Idi maika-16 a siglo, inyussuat ni William Tyndale ti pannakaipatarus ti Biblia iti Ingles manipud kadagiti orihinal a lenguahe, ngem napasaranna ti nakaro nga ibubusor agpadpada ti Simbaan ken ti Estado. Ni Tyndale, a naedukaran idiay Oxford, kayatna idi ti mangpataud iti maysa a patarus a maawatan uray “ti ubing nga agar-arado.”¹ Ngem tapno maaramidna daytoy, masapul nga agkamang idiay Alemania, a nakayimprentaan ti patarusna nga Ingles a “Baro a Tulag” idi 1526. Idi naipuslit dagiti kopia idiay Inglatera, kasta unay ti pungtot dagiti autoridad ket rinugianda a puoran dagitoy iti publiko. Idi agangay naguliban ni Tyndale. Sakbay a binekkelda sada pinuoran  ti bangkayna, impukkawna dagitoy a sasao: “Apo, luktanyo kadi dagiti mata ti Ari ti Inglatera!”²

Nagtultuloy ti pannakaipatarus ti Biblia; saanda a napasardeng dagiti agipatpatarus. Idi 1800, dagiti paspaset ti Biblia “makapagsaodan” iti 68 a lenguahe. Kalpasanna, babaen iti pannakaipasdek dagiti Bible Society​—nangruna ti British and Foreign Bible Society, a nabuangay idi 1804​—napartak a “sinursuro” ti Biblia dagiti ad-adu pay a baro a lenguahe. Ginasut nga agtutubo a lallaki ti nagboluntario nga agmisionero kadagiti baniaga a daga, a ti pannakaipatarus ti Biblia isut’ kangrunaan a panggep dagiti adu.

Panangsursuro Kadagiti Lenguahe ti Africa

Idi 1800, adda laeng agarup sangadosena a naisurat a lenguahe idiay Africa. Nagur-uray dagiti dadduma a ginasut a naisawang a lenguahe agingga nga adda nakaimbento iti sistema ti panagsurat. Simmangpet dagiti misionero ket nasursuroda dagiti lenguahe, nga awan ti tulong dagiti pagsursuruan a libro wenno diksionario. Kalpasanna inkarigatanda ti nangpatanor iti naisurat a porma, ket kalpasanna insuroda dagiti tattao a mangbasa iti surat. Kastoy ti inaramidda tapno inton dumteng ti aldaw mabasanton dagiti umili ti Biblia iti bukodda a pagsasao.³

Maysa kadagita a misionero isu ni Robert Moffat, a taga Scotland. Idi 1821, iti edad a 25, inyussuat ni Moffat ti mision kadagiti tattao nga agsasao iti Tswana idiay umabagatan nga Africa. Tapno masursurona ti saan a naisurat a lenguaheda, nakipulapol kadagiti umili, a no dadduma napan iti kasusulinekan tapno makipagnaed kadakuada. “Nasingpet dagiti umili,” insuratna kalpasanna, “ket nagkakatawaanda dagiti biddutko iti lenguaheda. Uray naminsan, awan nangkorehir iti uray maysa a balikas wenno sasao, agingga a natuladda a namimpinsan ti wagas a panangisaok, nga isut’ nagayek-ekan dagiti sabsabali.”⁴ Nagan-anus ni Moffat agingga a nakabesadona ti lenguahe ket nakaaramid iti naisurat a porma dayta.

Idi 1829, kalpasan ti walo a tawen a pannakikaduana kadagiti Tswana, naipatarusen ni Moffat ti Ebanghelio ni Lucas. Tapno mayimprentana, nagkariton iti agarup 600 a milia agingga iti igid ti baybay sa nagbapor a napan idiay Cape Town. Sadiay, pinalubosan ti gobernador nga usarenna ti pagimprentaan ti gobierno, ngem ni Moffat ti mangisimpa iti tipo sa isun a mismo ti mangyimprenta, agingga a naimaldit ti Ebanghelio idi 1830. Iti damona, dagiti Tswana mabalindan a basaen ti paset ti Biblia iti bukodda a lenguahe. Idi 1857, nalpas ni Moffat nga impatarus ti intero a Biblia iti Tswana.

Dineskribir ni Moffat kalpasanna ti reaksion dagiti Tswana idi damo a naikutanda ti Ebanghelio ni Lucas. Kinunana: “Addada naam-ammok a nagdaliasat iti ginasgasut a milia tapno makaalada kadagiti kopia ti San Lucas. . . . Nakitak nga inawatda ti paset ti San Lucas, ket sinangitanda dagitoy, ken kinepkepanda dagitoy, ket nagluada gaput’ panagyaman, agingga nga adu ti nangibagaak, ‘Madadael dagita libroyo kadagiti luayo.’”⁵

Dagiti napasnek nga agipatpatarus a kas ken ni Moffat nangtedda ngarud kadagiti adu nga Africano​—nga idi damo di naamiris ti sumagmamano kadakuada ti pateg ti naisurat a lenguahe—​ti umuna a gundaway a makikomunikar babaen iti surat. Nupay kasta, patien dagiti agipatpatarus nga ipapaayanda dagiti tattao idiay Africa iti napatpateg pay a sagut​—ti Biblia iti bukodda a pagsasao. Ita ti Biblia, kompleto man wenno pasetna, “agsasaon” iti nasurok nga 600 a lenguahe ti Africa.

Panangsursuro Kadagiti Lenguahe ti Asia

Bayat nga inkagumaan dagiti agipatpatarus idiay Africa ti nangaramid kadagiti naisurat a porma para kadagiti berbal a lenguahe, iti sabali a deppaar ti lubong, napasaran dagiti dadduma nga agipatpatarus ti naiduma unay a parikut​—panangipatarus kadagiti  lenguahe nga addaanen iti komplikado a naisurat a letra. Dayta ti karit a naipasango kadagidiay nagipatarus ti Biblia kadagiti lenguahe ti Asia.

Idi rugrugi ti maika-19 siglo, napan da William Carey ken Joshua Marshman idiay India ket naikabesadoda ti adu kadagiti naisurat a lenguahe sadiay. Iti tulong ti maysa nga agim-imprenta a ni William Ward, naipatarusda ti sumagmamano a paset ti Biblia iti gistay 40 a lenguahe.⁶ No maipapan ken ni William Carey, inlawlawag ni autor a J. Herbert Kane: “Nakaimbento iti napintas, naannayas nga estilo a panangisao [iti lenguahe a Bengali] a nangsandi iti daan a klasikal a pormana, iti kasta nagbalin a natartarus ken ad-adda a makaawis kadagiti moderno a managbasa.”⁷

Ni Adoniram Judson, a nayanak ken dimmakkel idiay Estados Unidos, napan idiay Burma, ket idi 1817 inrugina nga ipatarus ti Biblia iti pagsasao a Burmes. Kas panangiladawanna iti kinarikut ti panangikabesado iti maysa a lenguahe iti Dumaya tapno maipatarus ti Biblia, insuratna: ‘No adalenmi ti maysa a lenguahe nga us-usaren ti tattao iti sabali a deppaar ti daga, a ti panagpampanunotda naiduma kadakami, ken awan pamalpalatpatan kadagiti ebkas nga us-usarenda, ken dagiti letra ken sasaoda ket interamente a naiduma iti aniaman a pagsasao a naenkuentromin; no awan ti diksionario wenno mangipaawat kadakami ken masapul nga adda bassit matarusanmi iti lenguahe sakbay a mabalinmi ti agpatulong iti lokal a mannursuro​—dakkel a trabaho dayta!’⁸

Iti kasasaad ni Judson, kaipapanannat’ 18 a tawen a nakaan-annad a trabaho. Nayimprenta ti maudi a paset ti Biblia a Burmes idi 1835. Ngem, adu a rigat ti sinagabana iti panagnaedna idiay Burma. Bayat nga agipatpatarus, naakusar nga ages-espia ket iti kasta gistay dua a tawenna iti pagbaludan a napnot’ lamok. Di nagbayag kalpasan a nakaruar, natay gapu iti gurigor ni baketna ken ti balasitangna.

Idi simmangpet ni 25-anyos a Robert Morrison idiay China idi 1807, imbaklayna ti nakarigrigat nga akem a mangipatarus iti Biblia iti [pagsasao nga] Insik, maysa kadagiti karirikutan a naisurat a lenguahe. Limitado laeng ti ammona iti pagsasao nga Insik, nga inrugina nga inadal dua la a tawen sakbayna. Problema pay idi ni Morrison ti linteg dagiti Insik, a kayatda a taginayonen ti pannakaiputputong ti China. Dagiti Insik napawilanda, ken madusada iti ipapatay no isuroda ti lenguaheda kadagiti baniaga. Madusa iti ipapatay ti maysa a baniaga a mangipatarus iti Biblia iti Insik.

Di nagbuteng ngem siaannad nga intuloy ni Morrison ti panangadalna iti lenguahe, a sipapartak a sinursurona. Iti las-ud ti dua a tawen nakapagtrabaho kas agipatpatarus para iti East India Company. Iti aldaw, nagtrabaho iti kompania, ngem sililimed ken naynay a sipepeggad a matakuatan, inasikasona ti pannakaipatarus ti Biblia. Idi 1814, pito a tawen  kalpasan ti isasangpetna idiay China, nakasaganan a mayimprenta ti Kristiano a Griego a Kasuratan.⁹ Lima a tawen kalpasanna, iti tulong ni William Milne, nakompletona ti Hebreo a Kasuratan.

Dakkel daydi a gapuanan​—ti Biblia “makapagsaon” iti lenguahe nga us-usaren ti ad-adu a tattao ngem iti aniaman a sabali a lenguahe ditoy lubong. Gapu kadagiti makabael nga agipatarus, simmaruno a naipatarus ti dadduma a lenguahe ti Asia. Ita, addan ti paspaset ti Biblia iti nasurok a 500 a lenguahe ti Asia.

Apay a dagiti lallaki a kas kada Tyndale, Moffat, Judson, ken Morrison nagbannogda iti adu a tawen​—inrisgo pay ketdi dagiti dadduma ti biagda​—a mangipatarus iti libro para iti tattao a dida am-ammo ken, iti sumagmamano a kaso, para iti tattao nga awan nakasurat a lenguaheda? Sigurado a saan a para iti dayaw wenno pinansial a gunggona. Namatida a ti Biblia Sao ti Dios ket masapul nga “agsao” kadagiti tattao​—amin a tattao​—iti bukodda a lenguahe.

Mamatikay man wenno saan a ti Biblia isu ti Sao ti Dios, nalabit umanamongkayo a ti espiritu ti kinamanagsakripisio nga imparangarang dagita naanep a nagipatarus pudno a narasayen ditoy lubong. Saan kadi a maikari nga adalen ti libro a makaabbukay iti kasta a kinamanagsakripisio?

[Tsart iti panid 12]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Bilang dagiti lenguahe a nakayimprentaan ti paspaset ti Biblia nanipud 1800

68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123

1800 1900 1995

[Ladawan iti panid 10]

Ni Tyndale bayat nga ipatpatarusna ti Biblia

[Ladawan iti panid 11]

Ni Robert Moffat

[Ladawan iti panid 12]

Ni Adoniram Judson

[Ladawan iti panid 13]

Ni Robert Morrison