ITI nasulinek a paset ti napuskol a kabakiran ti Central African Republic, masarakam ti maysa a gameng ti nakaparsuaan a manmano pay laeng ti nakakita. Kalpasan ti 12 nga oras a makabannog a panagbiahemi kadagiti likkalikkaong a desdes, nadanonmi met laeng ti Dzanga-Ndoki National Park, maysa a masalsalakniban a lugar a manmano a maasak nga ayan dagiti atap nga animal. Masarakan dayta iti abagatan a laud ti pagilian, iti nagbaetan ti Cameroon ken Republic of the Congo. Ania ti rantami? Kayatmi a makita ti western lowland gorilla a ni Makumba ken ti pamiliana.

Imbaga ti giyami a saankami nga agsisina ken agannadkami kadagiti elepante gapu ta ti un-unorenmi a desdes ket isu ti inaldaw a pagpagnaanda no agbirokda iti taraon. Saan la a dagiti elepante ti pagannadanmi. “No adda gorilia a mangdarup kadakayo,” impakdaar ti giyami, “agdumogkayo ken dikay agkutkuti. Dinakay an-anuen; aglaawlaaw laeng. Diyo perperrengen. Kinapudnona, napaneknekak a nasaysayaat ti agkidem lattan.”

Dakami ken ti giyami ket indauluan ti maysa a para tunton manipud iti tribu ti  BaAka, a maibilang a maysa a grupo ti Pygmy (Aeta iti Pilipinas) gapu iti itsura ken kinapandekda. Adda la dagiti nagbassit a makita, maangot, ken mangngeg daytoy eksperto a para tunton, madlawnan nga adda dagiti kaaatapan nga animal iti aglawlaw. Sursurotennakami ti pinangen a makaisturbo a kita ti alimbubuyog a maawagan iti sweat bee. Inkagumaanmi a kamakamen ti para tunton bayat a laklakaenna ti magna iti kasamekan.

Di nagbayag, addakamin iti tengnga ti kabakiran a sumagmamano pay laeng a taga-Laud ti nakadanon. Pagammuan ta kellaat a simmardeng ti para tunton sa intudona ti nalawa a lugar nga asideg ti pagpagnaanmi. Nakitami dagiti nadadael a mula ken nadeppes a karuotan a naggagantilan dagiti urbon a gorilia, agraman nalapsi ken nakulapnitan a sangsanga—teddada a nagmerienda iti agsapa. Lallalo a nagagarankami.

Kalpasan ti agarup tallo a kilometro, imbambannayat ti para tunton ti pannagnana. Tapno saan a makigtot dagiti gorilia, pinaglitaklitakna ti dilana. Iti asideg, mangngegmi ti nabangag a garukgok ken dagiti pasaray nga uni dagiti masip-ak a sanga. Insenias ti giyami nga agin-innayadkami nga umasideg ken saankami nga agun-uni. Pinagrukobnakami sana intudo ti kakaykayuan. Agarup walo a metro iti sanguananmi, nakitamin ti rinantami—ni Makumba!

Naulimeken ti dati a naringgor a kabakiran ket ti la napartak a panaggiteb ti pusomi ti mangmangngegmin. Ngem ti agay-ayam iti panunotmi ket, Darupennakami ngata ni Makumba? Intalliaw ni Makumba ti serioso a rupana kadakami. Kalpasan ti kasla panangkilatisna kadakami, basta nagsuyaab laeng. Siempre, nabang-arankami!

Iti lenguahe nga Aka, ti nagan a Makumba kaipapananna “Napaspas.” Ngem bayat ti kaaddami kalmado laeng bayat a mammigbigat. Iti asideg, adda aggingginnantil a dua nga urbon a gorilia. Ti bullad ken ti 10 a bulanna a ni Sopo ket madama nga agay-ayam iti abay ni nanangna a Mopambi, a siannad a mangguyod kenkuana no umadayo gapu iti nakaro a kinausiosona. Adda met dagiti miembro ti pamilia nga agrurruros iti bulbulong ken agal-ala iti ubog kadagiti sanga idinto ta ti dadduma ket sigaganaygay nga agay-ay-ayam ken pasaray taldiapandakami.

Kalpasan ti maysa nga oras nalpasen ti panagpasiarmi. Kasla nauma metten ni Makumba, ket kalpasan a naggarukgok, insekkadna dagiti dadakkel a takiagna tapno makatakder sa napanen iti kabakiran. Sumagmamano pay a kanito, dimin makita ti intero a pamiliana. Apagbiit laeng ti panangpasiarmi kadagitoy makapaamanga a parsua ngem diminto pulos malipatan.