Ammoyo Kadi?

Talaga kadi a napalikmutan idi ti Jerusalem iti natirad a kaykayo kas impadto ni Jesus a mapasamak?

Iti padtona maipapan iti pannakadadael ti Jerusalem, kinuna ni Jesus maipapan iti dayta a siudad: “Agsipud ta umayto kenka dagiti aldaw inton dagiti kabusormo mangbangonda iti aglikmutmo iti sarikedked nga addaan natirad a kaykayo ket lakubendakanto ken parigatendaka iti tunggal sikigan.” (Lucas 19:43) Pimmayso dagita a kinuna ni Jesus idi 70 K.P., idi a dagiti Romano, nga indauluan ni Tito, nangbangonda iti panglakub a pader iti intero nga aglikmut ti siudad. Panggep ni Tito a lapdan ti panaglibas dagiti Judio tapno matignayda a sumuko, wenno no saanda a dagus a sumuko, pagbisinenna ida agingga a sumukoda.

Sigun ken Flavius Josephus, a historiador idi umuna a siglo, apaman a nadesisionan a maaramid ti panglakub a pader, ti nadumaduma a buyot ken babbabassit a grupo dagiti soldado ti Roma ket nagiinnuna a mangiringpas iti naituding a paderanda. Napukan dagiti kayo nga adda iti distansia a 16 a kilometro iti aglikmut ti siudad, ken tallo la nga aldaw a nairingpas ti panglakub a pader nga agarup pito a kilometro. Kalpasan dayta, kinuna ni Josephus, “imposible itan a makalibas dagiti Judio.” Gapu iti panglakub a pader, nagbisin dagiti umili ken nagpipinnatay ti nadumaduma nga armado a grupo, isu a kalpasan ti lima a bulan, natnag ti siudad iti ima dagiti Romano.

Talaga kadi a ni Ari Ezekias ti nangaramid iti usok nga agturong idiay Jerusalem?

Ni Ezekias ti ari ti Juda manipud 745 K.K.P. agingga iti 717 K.K.P. Tiempo idi a makigubgubat ti pagarianna iti nabileg a turay ti Asiria. Ibaga kadatayo ti Biblia nga inkagumaanna a salakniban ti Jerusalem ken siniguradona nga adda latta danum dagiti umili uray madama ti gubat. Karaman kadagiti inaramidna ket ti panangpakalina iti 533 a metro ti kaatiddogna nga usok wenno pagayusan ti danum manipud iti ubbog agingga iti siudad.​—2 Ar-ari 20:20; 2 Cronicas 32:1-7, 30.

Idi maika-19 a siglo, natakuatan ti kasta nga usok. Napanaganan dayta iti Usok ni Ezekias, wenno ti Usok ti Siloam. Iti uneg ti usok, adda naikitikit a sasao a nangdeskribir kadagiti maudi a paset ti panagkali iti dayta nga usok. Gapu iti sukog ken itsura dagiti letra ti naikitikit a sasao, kinuna ti kaaduan nga eskolar a naaramid dayta idi tiempo ni Ezekias. Ngem 10 a tawenen ti napalabas, adda dagiti nangibaga a ti usok ket naaramid agarup 500 a tawen a naladladaw ngem iti tiempo ni Ezekias. Idi 2003, adda grupo dagiti sientista a taga-Israel a nangipablaak kadagiti resulta ti panagsirarakda tapno maammuan ti husto a petsa ti pannakaaramid ti usok. Ania ti naammuanda?

Kinuna ni Dr. Amos Frumkin iti Hebrew University of Jerusalem: “Babaen kadagiti insayangkatmi a carbon-14 test iti organiko a material iti argamasa ti Usok ti Siloam, ken ti uranium-thorium a panangpetsa kadagiti stalactite a nasarakan iti usok, napaneknekan a sigurado a naaramid dayta kabayatan ti panagari ni Ezekias.” Innayon ti maysa nga artikulo iti nasientipikuan a pagiwarnak a Nature: “Ti tallo nga agduduma a kita ti ebidensia​—radiometric dating, palaeography (panangadal kadagiti nagkauna a sursurat), ken ti naisurat a historia​—agtutunosda amin a mangpaneknek a naaramid ti Usok ti Siloam idi agarup 700 K.K.P. Gapuna, ti Usok ti Siloam ti kasiertuan pay laeng ti pannakapetsana nga estruktura a nadakamat iti Biblia a naaramid idi panawen a maaw-awagan iti Iron-Age.”