“Masapul nga agbalinka a kas iti dadduma, ta no saan, awanto ti gayyemmo, saan a naragsak ti biagmo, ken awanto ti masakbayam. Kakaasi ken nalidaykanto.”—Carl.

 Sobra kadi dayta? Siguro. Ngem adda dagiti tattao a mangaramid iti amin tapno saanda a mapadasan ti kas iti imbaga ni Carl. Kastaka kadi? Matulongannaka daytoy nga artikulo tapno masursurom ti nasaysayaat a pamay-an a makigayyem.

•  Apay a kayat dagiti tattao nga awaten ida ti dadduma?

•  Ti masapul a maammuam

•  Ti kuna dagiti padam nga agtutubo

•   Gapu ta dida kayat ti maipuera. “Iti social media, makakitaak kadagiti piktiur ti maysa a grupo nga am-ammok a napan nagpasiar a didak inawis. Isu a mapampanunotko no adda kadi madi kaniak, ket diak maikkat iti panunotko a baka talaga a didak kayat a kadua.”—Natalie.

   PANUNOTEM: Nariknam kadin nga ipuerpueranaka ti maysa a grupo dagiti tattao? Adda kadi inaramidmo tapno awatendaka?

•   Gapu ta dida kayat a naidumada. “Saan a kayat dagiti nagannakko nga adda selponko. No damagen dagiti padak a tin-edyer no ania ti number-ko ket ibagak nga awan selponko, ibagada: ‘Talaga? Mano tawenmon?’ No ibagak a 13, maasianda kaniak.”—Mary.

   PANUNOTEM: Ania ti iparparit dagiti nagannakmo a makagapu a mariknam a naidumaka iti sabsabali? Ania ti reaksionmo iti dayta restriksion?

•   Gapu ta dida kayat ti ma-bully. “Saan a kayat dagiti kaeskuelaak dagidiay naiduma ti ugalida, naiduma ti panagsasaoda, wenno naiduma ti pammatida. No saanmo a tultuladen ida, madlawda dayta ket i-bully-daka.”—Olivia.

   PANUNOTEM: Napadasam kadin ti saan a nasayaat a pannakatrato gapu ta saandaka a kayat a kadua ti dadduma? Ania ti inaramidmo?

•   Gapu ta dida kayat a mapukaw dagiti gagayyemda. “Ikarigatak ti makibagay iti aniaman a grupo a kaduak. Tuladek ti panagsasaoda. Katawaak dagiti saan a nakakatkatawa. No adda pagaangawanda, tumultuladak met, uray ammok a makapasakit dayta.”—Rachel.

   PANUNOTEM: Kasano kapateg kenka a magustuandaka dagiti padam a tin-edyer? Binaliwam kadi ti panagsasao ken gargarawmo tapno laeng kayatdaka a kadua?

•   No tuladem ti dadduma tapno laeng kayatdaka a kadua, mabalin a baliktad ti resultana. Apay? Ngamin, kaaduanna a madlaw ti dadduma no agpampammarangka. “Lalo idi a saandak a kayat a kadua dagiti kaklasek no agtultuladak,” malagip ti 20 ti tawenna a ni Brian. “Nasursurok a maymayat no ipakitam ti naturalmo, gapu ta madlaw dagiti tattao no aginkukunaka laeng.”

   NASAYSAYAAT A PAMAY-AN: Panunotem manen dagiti prioridadmo. Kuna ti Biblia: ‘Siguraduenyo ti napatpateg a bambanag.’ (Filipos 1:10) Isu nga isaludsodmo iti bagim, ‘Ania ti napatpateg kaniak—magustuandak a kadua dagiti tattao a naiduma ti prinsipioda, wenno maipakitak no asinoak a talaga?’

   “Awan serserbi ti panangpadas nga agbalinka a kas iti sabali a tao. Saan a makatulong dayta tapno mas magustuandaka ti dadduma, ken saannaka a mapagbalin a nasaysayaat a tao.”—James.

•   No aramidem ti amin tapno magustuandaka ti dadduma, saanmo a maipakita no asinoka a talaga. No kasta ti aramidem, posible nga agbalinka a manangpagusto kadagiti tattao, a sumursurot iti kayat ti sabsabali a pagbalinam. “Ar-aramidek idi ti amin tapno laeng kayatdak a kadua ti maysa a grupo, uray no maapektaran ti reputasionko,” malagip ti agtutubo nga agnagan Jeremy. “Impalubosko a kontrolendak ti dadduma. Nagbalinak a paspasurotda.”

   NASAYSAYAAT A PAMAY-AN: Ammuem dagiti patpatiem ken surotem dagita, imbes nga agbalinka a kas iti chameleon a mangbaliwbaliw iti kolorna tapno bumagay iti aglawlawna. Umiso laeng nga ibaga ti Biblia: “Diyo suroten ti kaaduan no agaramidda iti dakes.”—Exodo 23:2.

   “Inkarigatak a magustuan ti amin a kayatda—musika, ay-ayam, bado, pabuya iti TV, klase ti makeup . . . Pinadasko ti agbalin a kas kadakuada. Panagkunak, nadlawda nga aginkukunaak laeng. Uray siak, ammok dayta. Idi kuan, nagbalinak a naliday, ken diakon ammo no asinoak a talaga. Diak payen ammo no ania a talaga ti kayatko wenno ti pampanunotek. Nasursurok a saan nga amin a maam-ammom ket magustuandaka wenno kayatdaka a kadua. Ngem saan a kayat a sawen dayta a dikan makigayyem; ikkam laeng ti bagim iti panawen tapno agmataenganka.”—Melinda.

•   Maapektaran ti ugalim no aramidem ti amin tapno laeng magustuandaka ti dadduma. Imbaga ti agtutubo a lalaki nga agnagan Chris a napasamak dayta iti kasinsinna. “Inaramidna dagiti saanna a dati nga ar-aramiden—kas iti panagdroga—tapno laeng magustuan isuna ti dadduma,” kuna ni Chris. “Naadikto, ket dandani naperdi ti biagna.”

   NASAYSAYAAT A PAMAY-AN: Adaywam dagiti tattao a saan a nasayaat ti panagsasao ken kababalinda. Kuna ti Biblia: “Ti makikadkadua iti masirib agbalinto a masirib, ngem ti makilanglangen iti maag, dakesto ti pagtungpalanna.”—Proverbio 13:20.

   “No dadduma, mayat met a makibagayka ken mangaramidka iti pamay-an tapno magustuandaka a kadua. Ngem saan koma nga umabut iti punto nga aramidemon dagiti ammom a madi. Awaten dagiti nasayaat a gagayyem no asinoka.”—Melanie.

   Tip: No kayatmo ti makiam-ammo ken maaddaan iti baro a gagayyem, saan laeng a dagiti kapadam iti paginteresan ti birokem. Piliem dagiti kapadam ti prinsipio—iti moral ken naespirituan.