ŨTETHYO KWONDŨ WA ANDŨ MA MŨSYĨ | MŨSYAI MŨSEO

Sũvĩana Mwana Waku na Mavisa ma Ũlaalai

THAŨKA

“Ti aĩ tũyeesĩ mũisyo wa mavisa ma ũlaalai, nĩtweesĩ vyũ, ĩndĩ tũyamanyaa ũndũ thĩna ũsu wesaa kũlikya mwĩĩtu witũ mũisyonĩ kwa nzĩa yĩ laisi.”—Nicole.

Kĩlungunĩ kĩĩ

Kĩla waĩle kũmanya

Syana no syone mavisa ma ũlaalai o na syĩ nini. Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana syana no syone mavisa ma ũlaalai ya mbee vyũ syĩ na myaka 11.

Syana no syone mavisa ma ũlaalai o na iteũmamantha. Kwa ngelekanyʼo, no syone mavisa ma ũlaalai o iendeee kũsisya syĩndũ ite nthũku indanetinĩ, kana yĩla iũtũmĩa isese sya kũea ngewa. Mavisa ma ũlaalai no maumĩle o iendeee kũthaũka mathaũ ma vitio indanetinĩ. Ũvoo ũkonetye ũlaalai ũkwatĩkanaa kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo, na mũno mũno ũkothaa kwĩthĩwa wĩ visa na vitio. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nĩ laisi kũkwata ũvoo ũeleetye kana kwonanyʼa maũndũ ma ũlaalai ũteũvithanyʼa indanetinĩ, ũla mũndũ ũtonya kũsoma kana akethukĩĩsya.

O na ĩngĩ, no nginya asyai mamanye kana andũ nĩmatonya kũtũmĩa syana ũvoo ũkonetye ũlaalai simũnĩ. Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe wa amũika mbee wa 900 woonanisye kana vakuvĩ kĩlungu kya 90 ĩũlũ wa 100 kya eĩtu na vakuvĩ kĩlungu kya 50 ĩũlũ wa 100 kya imwana, maisye kana mavinda maingĩ nĩmatũmĩawa nĩ ala masomaa ĩmwe visa na vitio sya andũ athei.

Mavisa ma ũlaalai mavinda maingĩ methĩawa na ũngʼendu. Mavisa ma ũlaalai ala makwatĩkanaa mũno mavinda maingĩ methĩawa na ũngʼendu, na aka nĩmo mũno mũno mekawa maũndũ asu.

Mavisa ma ũlaalai nĩmaũmĩasya syana. Ũkunĩkĩli wonanasya kana syana ila syĩloelaa mavisa ma ũlaalai mũno mũno nitonya kũkwatwa nĩ maũndũ aa:

kũlea kwĩka nesa sukulu
kũkwatwa nĩ mawĩmakĩo, kũtũlĩka ngoo mũno, na kwĩwʼa itaĩlĩte
kwĩthĩwa na woni wa kana ti ũndũ mũthũku kũlasimĩthya mũndũ mamanyane kĩ-mwĩĩ

Ũndũ ũla wa vata: Ethĩwa syana nĩsyeeloela mavisa ma ũlaalai, kĩu nĩkĩtonya kũilikya mũisyonĩ, na asyai no mo matonya kũisũvĩa kwa nzĩa ĩla yaĩlĩte vyũ.

Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Na ndeto ii, ila ngũkwĩaĩa ũmũnthĩ, ikeethĩwa ngoonĩ yaku; naku imanyĩasye syana syaku na kĩthingʼĩĩsyo, na ineenae ndeto isu yĩla ũilyĩ nyũmbanĩ yaku, na yĩla ũendaa nzĩanĩ, na yĩla ũkomaa, na yĩla wũkĩlaa.”—Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 6:6, 7.

Ũndũ ũtonya kũsũvĩana mwana waku na mavisa ma ũlaalai

Manya ũwʼo wa maũndũ. Sũanĩa nĩ ĩndĩĩ na nĩ va mwana waku ũtonya mũno mũno kwambĩĩa kwona mavisa ma ũlaalai. Kwa ngelekanyʼo, yĩla wĩ sukulu, nĩwĩthĩawa atonya kũlika indanetinĩ saa sya kũthyũmũa vate mũndũ ũkũmũsiĩĩa?

Mwana waku no one mavisa ma ũlaalai kwĩsĩla nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo

Manya nĩ syĩndũ syĩva syĩkĩĩtwe simũnĩ yake ila ũtonya kũtũmĩa kũmwĩkĩĩa mĩvaka ya ũvoo ũla ũtonya kũkwata, na ũyĩthĩwa wĩsĩ nesa apps ila ũtũmĩaa na mathaũ ala ũthaũkaa. Kwa ngelekanyʼo, apps imwe syĩthĩawa iseũvĩtwʼe ũkethĩa yĩla ũvoo mũna walika, visa, kana vitio itaĩlĩte “nĩsyavutĩka” ĩtina wa kavinda kanini. Mathaũ ma vitio ala mongelekete indanetinĩ matumaa ala meũthaũka mathaũ asu mambĩĩa kwĩloela mavisa ma ũlaalai na mayambĩĩa kwĩtwʼĩkĩthya kana memanyana kĩ-mwĩĩ kwĩsĩla mathaũ asu.

“No nasye ũũ kwosana na kĩla nĩyoneete: Ethĩwa mwana waku e na simũ ĩtonya kũlika indanetinĩ, wĩ mũsyai nĩwaĩle kũmanya ũndũ ũtonya kũmĩtũmĩa, ũndũ ũtonya kũmĩkĩa isiĩĩi nĩ kana wĩthĩe no ũmwĩkĩĩe mĩvaka ya syĩndũ ila ũkũsisya.”—David.

Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Ngoo ya ũla wĩ na kĩlĩko nĩyosaa ũmanyi.”—Nthimo 18:15.

Ĩka kyonthe kĩla ũtonya ũsũvĩane mwana waku na mavisa ma ũlaalai. Osa matambya ala maĩle nĩ kana ũsiĩĩe mũisyo ũla ũtonya kumĩla. Kwa ngelekanyʼo: Ĩkĩa isiĩĩi simũnĩ ya mwana waku o vamwe na syĩndũ ingĩ ta isu ila syĩ nyũmba nĩ kana ũsiĩanĩe mwana waku na mavisa ma ũlaalai. Ĩkĩa isiĩĩi syĩndũnĩ ila mwana waku ũtũmĩaa. Na ũimanya password ila mwana waku ũtũmĩaa.

“Nĩnoonie ve vata wa kwĩkĩa isiĩĩi syĩndũnĩ ila twatũmĩaa, vulongulamunĩ ila mwana wakwa waĩ atonya kwĩloela televiseninĩ, na ndimanya PIN ĩla ũtũmĩaa simũnĩ yake.”—Maurizio.

“Ndyĩtĩkĩlasya imwana syakwa syĩloele vitio lumunĩ syoo mũomo wĩ mũvinge. Saa sya kũkoma syavika, ndisyĩtĩkĩlasya ithi lumunĩ syoo na syĩndũ ta simũ.”—Gianluca.

Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mũndũ wĩ kĩlĩko nĩwonaa ũthũku, na kwĩvitha.”—Nthimo 22:3.

Tetheesya mwana waku amanye nĩ maũndũ meva ũtonya kwona. Mũndũ mũka wĩtawa Flavia aĩtye: “Asyai amwe mayendaa kũneena na mwana woo ĩũlũ wa mavisa ma ũlaalai, na masũanĩaa kana ndesa kũkwatwa nĩ thĩna ũsu o na vanini.” Namo asyai angĩ no masye, ‘Naneenea ũndũ ũsu na mwana wakwa, no ambĩĩe kũmantha mavisa asu.’ Kũsũanĩa kwa nzĩa ĩsu nĩ kwĩkenga. Asyai oĩ nĩmamanyĩasya syana syoo ĩũlũ wa mĩisyo ĩla yumanaa na mavisa ma ũlaalai atanesa kũmona. Ũtonya kwĩka ũu ata?

Manyĩsya syana ila nini kĩla syaĩle kwĩka syoona mavisa mathũku. Kwa ngelekanyʼo, no ilalye kana ikavosya kĩla syĩkwĩloelaa. Syĩkĩe vinya iũtavye kĩla syonie kana syĩwie. a

“Twambĩĩie kũneenea ĩũlũ wa mĩisyo ĩla yumanaa na mavisa ma ũlaalai yĩla kĩmwana kitũ kyaĩ kĩnini vyũ. E na myaka vakuvĩ 11, matangaso ma mavisa ma ũlaalai nĩmambĩĩie kumĩla ĩthaũnĩ yĩla wathaũkaa simũnĩ yake. Mavisa asu meethĩawa na mesengyi ila watũmĩawa ayendeka atũme visa syake. Nũndũ nĩtwaneeneete kĩla waĩle kwĩka, nĩwookie vala nĩĩ atekwananga saa na andavya kĩla kyeekĩka.”—Maurizio.

Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Manyĩsya kana nzĩa ĩla kaĩle kũendaa nayo, o na akũa ndakamĩtia.”—Nthimo 22:6.

Tetheesya syana ila ngũangũ isinde ĩtatwa ya kwĩloela mavisa ma ũlaalai, kwĩthukĩĩsya, kana kũsoma ũvoo ũkonanĩtye namo. Kwa ngelekanyʼo, tetheesya mwana waku aandĩke maũndũ ala mweetĩkĩlana waĩle kwĩka na ala ũtaĩle kwĩka yĩla woona mavisa asu na nĩkĩ ũkwenda kwosa ĩtambya yĩu. Mũtetheesye aandĩke maũndũ ala matonya kũmũkwata eeloela mavisa ma ũlaalai, ta kũlea kwĩnenga ndaĩa, asyai kũema kũmũĩkĩĩa, na kwananga ngwatanĩo yake vamwe na Ngai. b

“Yĩla syana iendeee kwĩana, itetheesye isinde ĩtatwa ya kwĩloela mavisa ma ũlaalai kwa kũsũanĩa mathĩna matathela ala maumanaa na kwĩka ũu.”—Lauretta.

“Yĩla syana sitũ syamanya mĩisyo ĩla yumanaa na kwĩloela mavisa ma ũlaalai, na ũndũ Yeova wĩwʼaa ĩũlũ wa ũndũ ũsu, ũkeethĩwa wĩ ũndũ wĩ laisi kwasyo kũsinda ĩtatwa yĩu.”—David.

Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Ũĩ nĩ ũsũvĩo.”—Mũtavanʼya 7:12.

Eaai ngewa kĩla ĩvinda. O na kũtwʼĩka ti laisi kũĩkĩĩa, kwa wʼo syana nĩsyendaa kũneena na asyai masyo ĩũlũ wa maũndũ makonetye kũmanyana kĩ-mwĩĩ, o vamwe na mavisa ma ũlaalai. Mũnene ũmwe wa mĩao ĩla ĩsũvĩaa syana nthĩ ya England wĩtawa Dame Rachel de Souza aĩtye: “Nĩtũmanyĩte kana syana nĩsyendaa kũneenea ĩũlũ wa maũndũ makonetye kũmanyana kĩ-mwĩĩ vamwe na asyai masyo kuma syĩ nini, na syendaa kwĩka ũu mavinda maingĩ. Ongelete kwasya, “o ũndũ iendeee kwĩana, syana nĩsyendaa kũneenea maũndũ asu kwosana na ũkũũ wasyo.”

“Yĩla naendeee kwĩana, ve maũndũ amwe asyai makwa mataaneenea o na vanini vamwe nakwa. Nĩkũlasya ta keka no mandavasya maũndũ ũtheinĩ. Yu nũndũ nĩ mũsyai, kĩla ĩvinda nĩkaa kyonthe kĩla ndonya nĩneenee vamwe na syana syakwa ĩũlũ wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ kwa nzĩa ĩkũtuma syĩwʼa syĩ mbĩanĩe.”—Flavia.

Ethĩwa mwana waku nĩwoona mavisa ma ũlaalai

Ĩkala ũuĩtye. Ethĩwa nĩwamanya kana mwana waku nũsyaisye, eethukĩĩsya, kana asoma ũvoo ũkonetye ũlaalai, tata wĩsiĩĩe ndũkathate. Nĩvatonyeka akethĩwa ayĩwʼa athatĩte, e mũvũavũanu, kana ayĩtũla mũtĩ nũndũ wa kĩla wĩkĩte. Kũmũthatĩa kwĩtuma ewʼa e vathei na no kũtume atakũelesya ũndũ ũsu ĩvinda yũkĩte.

Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Ũla ũsũvĩaa ndeto syake e na ũĩ; na ũla wĩ na veva mũuu nĩ mũndũ wĩ na ũmanyi.”—Nthimo 17:27.

Manya ũwʼo wa maũndũ. Vandũ va kũsũanĩa nĩwĩsĩ kĩla kĩneekĩkie, kũlya makũlyo nĩ kana ũmanye kĩla kĩnatumie mwana waku eloela mavisa ma ũlaalai. Kwa ngelekanyʼo, nĩ mũndũ mũna ũnamũtũmĩie mavisa asu-ĩ, kana nĩwe ũnamamanthie? Nĩyo ya mbee kwona mavisa asu, kana nĩwĩthĩĩtwe aimeloela kuma tene? Simũ ĩla ũnatũmĩie nĩneekĩĩtwe isiĩĩi ũkethĩa ndatonya kwona ũvoo mũthũku kana kũlika isesenĩ itaĩlĩte? Ethĩwa nĩwʼo, nũnatatie kũkĩla mĩvaka ĩsu nĩ kana one mavisa ma ũlaalai? Lilikana, kĩeleelo kyaku nĩ kũthangaasya mwana waku eyĩelesye, ĩndĩ ti kũmũkũlya makũlyo meũmwĩkĩĩthya nthoni.

Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Ũtao ngoonĩ ya mũndũ nĩ ta kyũngũ; ĩndĩ mũndũ wĩ ũmanyi akookusya wume.”—Nthimo 20:5.

Osa ĩtambya. Kwa ngelekanyʼo, ethĩwa mwana waku anoonie mavisa ma ũlaalai atavangĩte kwĩka ũu, no ũvĩndũe isiĩĩi ila wĩkĩĩte simũnĩ yake.

Wamanya kana nĩwe ũnamanthie mavisa asu, mũkanyʼe wĩ mũlũmu, ĩndĩ kwa nzĩa ya wendo. Lũlũmĩĩlya wendi wa mwana waku wa kũlea vyũ mavisa ma ũlaalai kwa kũsũanĩa vamwe nake maandĩko ta Yovu 31:1, Savuli 97:10, na Savuli 101:3. c Mũtavye kana kĩla kyumwa ũkaneeneaa nake ũndũ ũsu nĩ kana ũmanye ũndũ ũendeee na ũyona ethĩwa ve maũndũ angĩ ũtonya kwĩka ũmũtetheesye.

Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mũikathatye syana syenyu, ĩndĩ endeeai kũiea kwa kũilũnga na kũitaa kwosana na ũndũ Yeova waĩtye.”—Aeveso 6:4.

a Nĩ kana ũkwate maũndũ matonya kũũtetheesya ũneenee vamwe na mwana waku ĩũlũ wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ kwosana na ũkũũ wake, sisya kĩlungu kĩ na kyongo, “Wazazi Wanawezaje Kuwafundisha Watoto Wao Kuhusu Ngono?”

b Nĩ kana ũkwate maũndũ angĩ ũtonya kũandĩka, sisya kĩlungu kya makũlyo kĩ na kyongo, “Jinsi ya Kujiepusha na Ponografia.”

c O na ĩngĩ no mũneenee vamwe kĩlungu kĩ na kyongo, “Kwa Nini Ujiepushe na Ponografia?”