Ĩvinda Yĩla Mĩkalĩle ya Andũ Yathũkie Mĩtũkĩ

ŨTONYA kwasya nĩ ĩndĩĩ mĩkalĩle ya andũ yambĩĩie kũthũka na mĩtũkĩ? Wĩona nĩ ĩvindanĩ yĩĩ kana nĩ ĩvindanĩ ya andũ ma mũsyĩ, na anyanyau ala akũũ? Amwe maasya kana Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe Yonthe, ũla wambĩĩe 1914, nĩw’o waetie mĩkalĩle ĩte mĩseo ĩla yĩ vo o na ũmũnthĩ. Vulovesa wa isitoli wĩtawa Robert Wohl aandĩkie ũũ ĩvukunĩ yake yĩtawa The Generation of 1914: “Ndwaĩ ũndũ wĩ vinya kwa ala mekalĩte ĩvindanĩ yĩu kũĩkĩĩa kana nthĩ ĩmwe yaĩ ĩnathela na ĩngĩ yambĩĩa Mwei wa 8, 1914.”

“Norman Cantor, ũla wĩsene na isitolia aĩtye atĩĩ: “Waĩ ũndũ wa kũmakya mũno kwona kana kĩla vandũ mĩkalĩle ya andũ yaendeee kũthũkĩĩa.” Aendeee kwasya: “Ethĩwa andũ ma siasa na anene ma asikalĩ makuaa andũ aingĩ ala maĩ ungu woo ta nyamũ itwaĩtwe kũthĩnzwa, nĩ mwĩao wĩva wa ndĩni kana kĩthĩo waĩ ũtonya kũsiĩĩa andũ maikua ala angĩ naĩ ta nyamũ sya kĩthekanĩ? . . . Ũaani ũla weethĩiwe Kaũnĩ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe [1914-18] nĩwatumie andũ mona thayũ wa mũndũ ũte wa vata mũno.”

Nake Mũngelesa ũmwe wĩtawa H. G. Wells, ũla ũsomeete isitoli, aĩtye ĩvukunĩ yake yĩtawa The Outline of History, kana ĩla andũ maĩkĩĩie kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya nĩw’o “mĩkalĩle ya andũ yambĩĩe kũthũka.” Nĩkĩ? Amwe maĩkĩĩaa kana mũndũ nĩ mũthemba wa nyamũ ĩndĩ wĩ mbeange wa nyamũ ila ingĩ. Wells, ũla waĩkĩĩaa syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya aandĩkie ũũ mwaka wa 1920: “Andũ matwie kana mũndũ nĩ nyamũ nzeo o ta ngitĩ ya Aindi ĩla ĩtũmĩawa nzyĩma . . . , kwoou mo moonaa nũseo ngitĩ ila nene katĩ wa andũ ithĩny’e na iisumbĩka ila ingĩ.”

Cantor nĩwakũsĩĩie kana Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe nĩwaalyũlile vyũ mawoni ma andũ ĩũlũ wa mĩkalĩle. Aĩtye atĩĩ: “Nzyawa ya tene nĩyavũthiw’e kwa nzĩa syonthe, kĩ-siasa, mĩkĩĩle ya ngũa, na nthĩnĩ wa mĩtuo yoo ya kũmanyana kĩ-mwĩĩ.” Makanisa nĩmatumie mĩkalĩle ya andũ ĩthũkĩĩa mũno nũndũ wa kũvukya momanyĩsyo ma Kĩklĩsto kwa kũkwata mbau ũmanyĩsyo wa syĩndũ kwĩyumĩlya na kũkwata mbau kaũ. Mũsikalĩ ũmwe Mũngelesa wĩtawa Frank Crozier aandĩkie ũũ: “Makanisa ma Kĩklĩsto nĩmatumĩte andũ menda kwĩtĩkya nthakame na nĩmatũmĩkie mũno.”

Andũ Nĩmaekie Kwĩthĩwa na Mĩkalĩle Mĩseo

Myaka ĩkũmi ĩla yaatĩĩe ĩtina wa Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe, mĩtuo ya tene na kwĩsiĩĩa nĩyaiiwe ũtee na andũ mambĩĩa kwĩka kĩla moonaa kyaĩle. Mũsomi wa isitoli wĩtawa Frederick Lewis Allen aĩtye ũũ: “Myaka ĩkũmi ĩla yaatĩĩe ĩtina wa kaũ ũsu no yĩtwe Myaka ya Mwĩkalĩle Mũthũku. . . . Ĩtina wa andũ kũtia mĩkalĩle ya tene ĩla yatumaa maũndũ methĩwa me maĩlu, ĩyaĩ laisi andũ kwĩthĩwa na mĩkalĩle ĩngĩ ĩtonya kũmatethya.”

Kũtheea kwa ũkwati nthĩ yonthe kũla kweethĩiwe myakanĩ ya 1930 nĩkwatumie aingĩ malika ũkyanĩ mũnene mũno. O na vailyĩ ũu, mũthyanĩ wa myaka ĩsu nĩkwaumĩlile kaũ ũngĩ ĩũlũ wa nthĩ ũla wathũkĩĩisye maũndũ, naw’o nĩ Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe. Ĩtina wa kavinda kakuvĩ nthĩ nĩsyambĩĩie kũseũvya mĩio myathe ya kũete wanangĩko, na nthĩ yauma thĩnanĩ wa ũkwati ĩndĩ yalika thĩnanĩ ũngĩ wa kũtelemya mũno ũtaĩ waaoneka. Kaũ ũsu wangĩe kũthela taoni mbingĩ syatiiwe syĩ mbomboange. O na ilĩ syĩ Japan syaanangĩtwe vyũ ĩtina wa kĩla ĩmwe kwĩkĩw’a mbomu ya atom! Andũ milioni mbingĩ nĩmakw’ĩĩe kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ. Kaũ ũsu nĩwatumie andũ ta milioni 50 makw’a, aũme, iveti, na syana.

Ĩvinda ya mathĩna asu meethĩiwe Kaũnĩ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, andũ nĩmeeseũvĩsye mĩtuo ĩngĩ ya kũatĩĩa vandũ va kũlũmany’a na mĩtuo myaĩlu ĩla yaatĩĩtwe kwa ĩvinda ĩasa. Ĩvuku yĩtawa Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45, yaĩtye atĩĩ: “Veonekana kwa kavinda andũ nĩmaekie kũsiĩĩa wendi woo wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ, na mawoni ala meethĩawa namo kaũnĩ mamaete mĩsyĩnĩ. . . . Nũndũ wa andũ kũsukumwa nĩ maũndũ ĩvindanĩ yĩu ya kaũ, ũu nĩwatumie maeka kwĩsiĩĩa na thayũ mĩsyĩnĩ wambĩĩa kwoneka wĩ mũkuvĩ o ta kaũnĩ.”

Nĩkwĩthĩwa andũ nĩmakĩaa kũkw’a ũu nĩwatumie methĩwa na wendi mwingĩ wa kũtuma ndũũ, o na ethĩwa nĩ kwa kavinda kakuvĩ. Kĩveti kĩmwe Mũngelesa, kyaisye ũũ kĩitetea ũlaalai ũla weethĩawa ĩvindanĩ yĩu: “Kwaĩ kaũ waendeee, na kwoou tũitonya kwasya kana twaĩ na mwĩkalo mũthũku.” Nake mũsikalĩ ũmwe wa Amelika aisye, “Andũ aingĩ moonaa twĩ athe, ĩndĩ ũu ti w’o nũndũ twaĩ ma mũika na twaĩ tũtonya kũkw’a ũnĩ ũsu.”

Aingĩ ala mavonokie kaũnĩ ũsu nĩmawaie nũndũ wa maũndũ ma kũtĩsya ala moonie. O na kũvika ũmũnthĩ, amwe ala maĩ syana ĩvinda yĩu, nĩmatelemaa mayona maũndũ asu ta maendeee. Aingĩ nĩmaaisye mũĩkĩĩo woo na mwĩkalĩle woo waalyũka. Nĩkwĩthĩwa nĩmaekie kũĩkĩĩa kana ve silikalĩ ĩtonya kũnengane myolooto ĩũlũ wa ũseo na ũthũku, andũ nĩmambĩĩie kwona kana vaitonyeka maũndũ makaseũva.

Mĩtuo Myeũ ya Andũ

Ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, nĩvatumbĩthiw’e mokunĩkĩli ala meekĩtwe ĩũlũ wa mĩkalĩle ya andũ. Ũmwe wa mokunĩkĩli asu nthĩ ya Amelika wĩtawa Kinsey Report, ũla weekiwe mwaka wa 1948, na wĩ na mathangũ mbee wa 800. Nũndũ wa ũu, andũ aingĩ nĩmambĩĩie kũneenea ũtheinĩ maũndũ ma kũmanyana kĩ-mwĩĩ, ũndũ ũla ũteekawa navu ĩtina. O na kau ũtalo ũla ũnenganĩtwe livotinĩ ĩsu ĩũlũ wa aũme kũkoma na aũme na aka kũkoma na aka, vamwe na mwĩkalo ũngĩ wa ũlaalai, nĩwesie kũmanyĩka ti wa w’o na wongeletwe mautĩĩo, ũkunĩkĩli ũsu nĩwaĩkĩĩthisye kana mĩkalĩle ya andũ nĩyaendeeie kũthũkĩĩa ĩtina wa kaũ ũsu wa kelĩ.

Kwa ĩvinda, nĩveethĩiwe na kĩthito kya kũtũngĩĩa mĩkalĩle ĩla yaĩle. Kwa ngelekany’o, nthĩnĩ wa letiũ, sinema, na televiseni, syĩndũ mbuku nĩsyavatanĩtwe kwĩkĩwa. Ĩndĩ mwĩao ũsu ndwaaĩkala ĩvinda ĩasa. William Bennett, ũla waĩ mũandĩki wa mũvĩa wa kĩsomo nthĩ ya Amelika, aĩtye ũũ: “Ĩndĩ kũvikĩa myakanĩ ya 1960, Amelika nĩyambĩĩe kũsyoka na ĩtina na yalika ĩngĩ mĩtuonĩ ĩte mĩseo.” Na nthĩ mbingĩ o nasyo nĩsyakwatiwe nĩ ũndũ ũsu. Nĩkĩ myakanĩ ĩsu mĩkalĩle ya andũ yathũkĩĩie?

Myakanĩ ĩsu nĩveethĩiwe na kĩkundi kya kambeini ĩũlũ wa ũthasyo wa aka, na kĩngĩ kyaneeneaa ĩũlũ wa ũalyũku wa maũndũ makonetye kũmanyana kĩ-mwĩĩ, kana mĩkalĩle myeũ. O na ĩngĩ, nĩvaseũviw’e ndawa sya kũsiĩĩa kũitava. Nĩkwĩthĩwa andũ maĩ matonya kũmanyana kĩ-mwĩĩ mateũkĩa kũitava, andũ aingĩ nĩmambĩĩe “kũmanyana kĩ-mwĩĩ vate ũmwe wĩyumĩtye kwondũ wa ndũũ yoo.”

Ĩvindanĩ yĩu, mwĩkalo mũthũku nĩwambĩĩe kũkwatwa mbau nthĩnĩ wa ũandĩki wa maũvoo, nthĩnĩ wa sinema, na televiseni. Ĩtina, mũtongoi ũmwe wa Amelika wĩtawa Zbigniew Brzezinski, ũla waũngamĩe Nzama ya Ũseseei nthĩ ĩsu, aisye ũũ ĩũlũ wa maũndũ ala monanaw’a televiseninĩ: “Nĩmonanasya kana nĩ waĩlu mũndũ kwĩkumya, makonany’a kana ti ũthũku kwĩthĩwa na ũng’endu, o na nĩmakwataa mbau ũlaalai.”

Kũvikĩa myakanĩ ya 1970, masinĩ ya kũlekoti yĩtawa VCR nĩyatũmĩkaa mũno. Kwoou andũ mĩsyĩ kwoo maĩ matonya kwĩloela maũndũ mavuku makonetye kũmanyana kĩ-mwĩĩ, maũndũ ala mataĩ mesa kwĩloela menekee nĩ andũ kũla kwonanaw’a sinema. Ũmũnthĩ, kwĩsĩla indaneti, mũndũ ũla wĩ na kombiũta no eloele mavisa mavuku mũno makonetye ũlaalai o na ethĩwa ekalaa va.

Mawumĩlo methĩawa me mathũku mũno. O mĩtũkĩ, ovisaa ũmwe wa Amelika ũkũnaa wĩa wa kũlũnga andũ aĩtye: “Myaka ĩkũmi mĩvĩtu, syana syooka nĩnaneenaa nasyo ĩũlũ wa ũla ũseo na ũla ũthũku. Ĩndĩ syana ila syĩkũka matukũ aa iikũelewa nĩ maũndũ ala ngũneenea.”

Mũndũ Atonya Kũtethekea va?

Makanisa maitonya kũtũnenga myolooto ĩũlũ wa mĩkalĩle. Vandũ va kũlũmany’a na myolooto mĩlũngalu o tondũ Yesũ weekie vamwe na aatĩĩi make ma ĩvinda ya atũmwa, makanisa nĩmatw’ĩkĩte ma nthĩ na nĩmakwataa mbau mothũku ma nthĩ. Mũandĩki ũmwe akũlilye atĩĩ: “Nĩ kaũ wĩva wokitiwe na andũ malea kwasya Ngai eĩ vamwe na ala mekũkitaa?” Myaka mĩvĩtu, mũtongoi ũmwe wa ndĩni taoninĩ ya New York City aisye ũũ ĩũlũ wa kũlũmany’a na myolooto ya Ngai ĩũlũ wa mĩkalĩle: “Kanisa nokyo kĩkundi kĩ kyoka ĩũlũ wa nthĩ vala andũ matendekaa meanĩsye maũndũ maingĩ kyaelekanw’a na ala malikaa ngalĩnĩ.”

Vate nzika, no nginya thĩna wa kũthũkĩĩa kwa mĩkalĩle ĩũlũ wa nthĩ ũminwe. Ĩndĩ ũu ũtonyeka ata? Nĩ ũalyũku wĩva waĩle kwĩkwa? Nũũ ũkawĩka na akawĩka ata?

 [Maelesyo Makuvĩ ĩthangũnĩ ya 5]

“Ũaani ũla weethĩiwe Kaũnĩ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe [1914-18] nĩwatumie andũ mona thayũ wa mũndũ ũte wa vata mũno”

 [Visa ĩthangũnĩ ya 6, 7]

Wĩthĩĩtwe ne ũndũ wĩ laisi kũkwata maũndũ ma kwĩtanĩthya mataĩle