Ĩthe-akwa, John Mills, avatisĩiwe New York City mwaka wa 1913, e na myaka 25. Ĩvinda yĩu Mwana-a-asa Russell nĩwe waumisye ũvoo wa ũvatiso. Ĩvinda ĩnini ĩtina wa vau, Tata nĩwaendie Trinidad, na e kũu atwaa Mũmanyĩw’a wa Mbivilia wĩ kĩthito weetawa Constance Farmer. Tata nĩwamũtetheeasya mũnyanyae William R. Brown kwonany’a ĩla ndulama yeetawa “Photo-Drama of Creation.” Maendeeie kwonany’a ndulama ĩsu nginya yĩla Brown na mũka wake matũmiwe West Africa mwaka wa 1923. Tata na Mami, ala maĩ na wĩkwatyo wa kũthi ĩtunĩ, nĩmaendeeie na ũthũkũmi woo kĩthamanĩ kya Trinidad.

Asyai makwa maĩ na syana kenda, na mwana ũla mũkũũ mamwĩtie Rutherford o ta Rutherford ũla watongoesye Watch Tower Bible and Tract Society. Yĩla nasyaiwe Matukũ 30, Mwei wa 12, 1922, neetiwe Woodworth, o ta Mwana-a-asa Woodworth ũla waĩ na kĩanda kya kũseũvya ilungu sya ĩkaseti ya The Golden Age (ũmũnthĩ yĩtawa Amkeni!). Asyai maitũ nĩmatũtwaie ithyonthe sukulu twakwata kĩsomo kya mũsingi, ĩndĩ mendaa mũno mũno twĩthĩwe na mĩvango ya kĩ-veva. Mami aĩ na ũtũĩka wa kũtũmĩa Maandĩko nesa kũĩkĩĩthya andũ kĩla ũkũmatavya. Nake Tata endete mũno kũtũeea ngewa sya Mbivilia. Atũmĩaa mwĩĩ wake w’onthe kũelesya kĩla ũkũweta ũkethĩa ngewa yĩ mũyo vyũ.

Kĩthito kyoo kĩyaĩ kya mana. Nĩkĩ? Nũndũ twasyaĩtwe twĩ imwana itano, na ithyonthe nĩtwaendie Sukulu ya Ngileati eka o imwana ilĩ. Eĩtu atatũ katĩ wa ala twasyaanĩw’e nĩmeethĩiwe me mavainia kwa myaka mingĩ ithamanĩ sya Trinidad na Tobago. Asyai maitũ nĩmatũvandie kwa nzĩa ya ngelekany’o “nyũmbanĩ ya Yeova” kwĩsĩla momanyĩsyo moo na mwĩkalĩle woo mũseo. Nĩmatwĩkĩaa vinya, na ũu nĩwatũtetheeisye tũendeee kwĩkala vau na kwĩka maendeeo twĩ “nza sya Ngai waitũ.”—Sav. 92:13.

Andũ moombanĩaa mũsyĩ kwitũ kwondũ wa wĩa wa kũtavany’a. Mavainia nĩmoombanĩaa o  vau na mavinda maingĩ nĩmaneenaa ĩũlũ wa Mwana-a-asa George Young, misonalĩ wookĩte Trinidad kuma Canada. Asyai makwa nĩmaneenaa me na ũtanu ĩũlũ wa Brown na mũka wake, ala matavanasya namo tene, na ala ĩvinda yĩu maĩ West Africa. Maũndũ asu onthe matumie nambĩĩa kũtavany’a nĩ na myaka ĩkũmi.

Ĩvinda yĩu makaseti maitũ meethĩawa na ũvoo mũito mũno, ũla wavuanasya ndĩni sya ũvũngũ, viasala syĩ na ĩtomo, na ũthũku wa siasa. Na nũndũ wa kĩtumi kĩu, atongoi ma ndĩni nĩmatumie ngavana ũla waĩ kĩvĩlanĩ Trinidad ĩvinda yĩu akũna maluvuku mavuku onthe ma Watch Tower mwaka wa 1936. Nĩtwavithie mavuku asu ĩndĩ twaendeea kũmanengane nginya onthe mathela. Nĩtwaendaa nzĩanĩ na maaũ kana na isululu tũkuĩte tũthangũ twa kũthokany’a na ivwaũ syĩ na maũvoo. Nĩtwatavanisye o na isio ila syĩ vaasa vyũ sya Trinidad, tũitetheanĩsya na kĩkundi kuma taoni ya Tunapuna kĩla kyaĩ na ngalĩ yĩ na sivika. Nĩtwatanĩaa wĩa ũsu mũno! Na nũndũ nĩnatindaa na andũ ma kĩ-veva na ngeka maũndũ ma kĩ-veva, ũu nĩwatumie nĩvatiswa nĩ na myaka 16.

Ũtiĩwa wa Kĩklĩsto ũla twakwatie kuma kwa asyai maitũ o vamwe na maũndũ ala neeyoneie myakanĩ ĩsu nĩmatumie nenda mũno kũtw’ĩka misonalĩ. Naĩ o na wendi ũsu yĩla naendie Aruba mwaka wa 1944, kũla Mwana-a-asa Edmund W. Cummings waĩ. Nĩtwatanie mũno kũmbany’a andũ ĩkũmi kwondũ wa kũlilikana kĩkw’ũ kya Yesũ mwaka wa 1945. Mwaka ũla waatĩĩe nĩtweethĩiwe na kĩkundi kya mbee kĩthamanĩ kĩu.

Ĩtina wa ĩvinda ĩnini, nĩnatavisye ũvoo mũndũ mũka ũmwe twathũkũmaa nake weetawa Oris Williams. Oris nĩwateteaa mũno maũndũ ala wamanyĩĩtw’e. Ĩndĩ nĩwamanyĩiw’e maũndũ ala me Ndetonĩ ya Ngai, na avatiswa Matukũ 5, Mwei wa 1, 1947. Ĩtina wa ĩvinda nĩtwendanie na twatwaana. Ambĩĩie ũvainia Mwei wa 11, 1950. Twatwaana na Oris nĩnaendeeie nesa.

Mwaka wa 1955 nĩtwathokiw’e Sukulu ya Ngileati. Nĩ kana twĩyũmbanĩsye kũthi kũu, kĩla ũmwe witũ nĩwatiie wĩa, twathoosya nyũmba yitũ na syĩndũ ingĩ, na ĩndĩ twauma Aruba. Nĩtwaminie Sukulu ya Ngileati Matukũ 29, Mwei wa 7, 1956 na twatũmwa Nigeria. Kĩlasi kitũ kyaĩ kya 27.

Oris alilikana ĩvinda yĩu aĩtye: “Veva wa Yeova no ũtetheesye mũndũ akaendeea na wĩa wa ũmisonalĩ kwĩ kũseo na kwĩ kũthũku. Kĩvathũkany’o na mũũme wakwa, nyie ndyendaa kwĩthĩwa nĩ misonalĩ. Vandũ va kwĩthĩwa misonalĩ nonaa nĩ kavaa kwĩthĩwa na mũsyĩ wakwa na syana syakwa. Nĩnaalyũlile woni wakwa yĩla namanyie kana ũvoo mũseo waĩle kũtavanw’a mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka. Kũvikĩa ĩvinda yĩla twaminie Sukulu ya Ngileati, nĩnatw’ĩte vyũ kũtavany’a nĩ misonalĩ. Na tũilĩsa meli yeetawa Queen Mary, mwana-a-asa weetawa Worth Thornton, ũla wathũkũmaa ovisinĩ wa Mwana-a-asa Knorr nĩwatwĩie, ‘Ĩthĩwai na kyalo kĩseo!’ Atwĩie twĩthi kũthũkũma Mbetheli. Navevũũkie na nasya, ‘Ai, aiee!’ Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ nĩnamanyĩie kwĩkala Mbetheli na navenda. Nĩ kũu nĩnatethisye mawĩa me kĩvathũkany’o. Wĩa ũla natanĩie vyũ nĩ kũthũkũma ovisinĩ wa kũthokya aeni. Nĩnendete andũ, na wĩa ũsu nĩwatumaa nĩkomana na ana-a-asa ma Nigeria. Aingĩ moo mavikaa ovisinĩ me na kĩtoo, me anou, me na waũni, na me na nzaa. Nĩnatanĩaa mũno kũmanenga kĩndũ maye na ndimony’a vandũ mathũmũe. Ũsu waĩ ũthũkũmi mũtheu kwa Yeova na watumaa nĩtana na kwĩw’a nĩ mwĩanĩe.” Vaiĩ nzika kana wĩa o na wĩva ũla twanengawa nĩwatũtetheeasya kwĩka maendeeo.

Mwaka wa 1961, andũ ma mũsyĩ witũ nĩmavangie tũmbanĩe Trinidad na tũyĩĩsanĩa vamwe. Ĩvinda yĩu Mwana-a-asa Brown nĩwatũeleisye maũndũ maingĩ ala weeyoneete e Africa. Nakwa naelesya ũndũ Nigeria kwaĩ na wongeleku wĩana. Mwana-a-asa Brown nĩwangumbatĩie na amwĩa Tata atĩĩ: “Johnny, ndwaavika Africa, ĩndĩ Woodworth nĩwavikie kũu!” Nake Tata eew’a ũu ambĩa: “Endeea Worth! Endeea!” Ndeto isu sya kwĩkĩa vinya kuma kwa aũme asu ma tene nĩsyatumie nĩthĩwa na wendi mwingĩ wa kwĩanĩsya nesa ũthũkũmi wakwa.

Mwaka wa 1962, nĩnathokiw’e kĩlasi kya 37 kya Sukulu ya Ngileati nĩ kana nĩmanyĩw’e maũndũ maingangĩ. Sukulu ĩsu yakuaa myei ĩkũmi. Mwana-a-asa Wilfred Gooch, ũla ĩvinda yĩu waĩ mũsyaĩĩsya wa ovisi wa ũvonge wa Nigeria, athokiw’e kĩlasi kya 38  na atũmwa England. Ninyie natiiwe kũu nĩtw’ĩke mũsyaĩĩsya wa ovisi wa ũvonge wa Nigeria. Nĩnaendie kũndũ kwingĩ Nigeria na neekie ũu nĩatĩĩe ngelekany’o ya Mwana-a-asa Brown. Ũndũ ũsu nĩwatumie nĩmanya na kũmenda ana-a-asa ma Nigeria. O na kau ana-a-asa asu mayaĩ na syĩndũ mbingĩ sya kĩ-mwĩĩ ta ila andũ ma nthĩ ila nthwii methĩawa nasyo, meethĩawa me atanu na me eanĩe. Ũu wĩonany’a kana mbesa na syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ tisyo itumaa mũndũ ethĩwa e mwĩanĩe na e mũtanu. Wasũanĩa maũndũ asu, waĩ ũndũ mũseo mũno kũmona maũmbanonĩ me atheu, mekĩĩte ngũa nesa, na mayoneka mailye nesa. Mookaa maũmbanonĩ manene makuĩtwe nĩ maloli na bolekaja * (mbasi itengunĩke kũũ ndee syaseũvĩaw’a kũu). Mavinda maingĩ mbasi isu syeethĩawa iandĩkĩtwe maũndũ ma ũsengy’a. Ĩmwe yaandĩkĩtwe: “Tũlovoto notw’o twĩsaa kũtw’ĩka ũkanga mũnene.”

Ndeto isu syaĩ sya w’o vyũ! Kĩthito kya kĩla ũmwe nĩ kya vata. Kwoou, o naitũ nĩtweekĩie kĩthito. Kũvikĩĩa mwaka wa 1974, Nigeria nĩyavikisye atavany’a 100,000. Nĩyo yaĩ nthĩ ya mbee kũvikya ũtalo ũsu wa atavany’a eka Amelika. Wĩa wa kũtavany’a nĩwaendeee nesa.

Atavany’a no maendeee kwongeleka myakanĩ ya 1967 nginya 1970, ĩvinda yĩla kaũ wa ene kwa ene nthĩ ya Nigeria waendeee. Kwa myei mingĩ ovisi wa ũvonge ndwaĩ ũtonya kũmavikĩa ana-a-asa maitũ ala maĩ ngalĩko ya Biafra, mũingo ũla ũngĩ wa ũsĩ wa Niger. Ĩndĩ yaĩ no nginya tũmatwaĩe lĩu wa kĩ-veva. O tondũ nĩwetie mwambĩĩonĩ, nĩtwaingie ũsĩ ũsu mavinda maingĩ nũndũ nĩtwavoyaa na tũkamwĩkwatya Yeova.

Nĩngũlilikana nesa ũndũ twaingaa ũsĩ ũsu wa Niger tũendete Biafra. Nzĩanĩ kwaĩ mĩisyo mingĩ nũndũ twaĩ tũtonya kũawa nĩ asikalĩ ala matanĩaa kũathanga andũ, kana tũkoawa nĩ mowau na mĩisyo ĩngĩ. O na kau ndwaĩ ũndũ wĩ laisi kũvĩtĩla mbee wa asikalĩ ma silikalĩ me na nzika naitũ, waĩ ũndũ wĩ vinya na wa kũtelemya mũno kũvĩtĩla kĩsionĩ kya Biafra, nũndũ nĩkyeekĩĩtwe isiĩĩi nĩ asikalĩ ala maĩ ngalĩko ĩsu. Ĩvinda yĩmwe ũtukũ nĩnaingie ũsĩ wa Niger ũla wĩthĩawa na kĩw’ũ kĩsembete mũno. Naingie ũsĩ ũsu na ĩsiwa kuma Asaba nginya Onitsha, na kuma vau nathi Enugu kũmekĩa vinya asyaĩĩsya ma ikundi. Ĩvinda yĩngĩ nĩnaendie kũmekĩa vinya atumĩa taoninĩ ya Aba, vala andũ mataaĩlĩte kũkwatya taa ũtukũ. Ve ĩvinda twaminie ũmbano witũ mĩtũkĩ na mboya taoninĩ ya Port Harcourt yĩla asikalĩ ma silikalĩ makĩlilye vinya asikalĩ ma Biafra na malika taoninĩ ĩsu.

Maũmbano asu maĩ ma vata nũndũ nĩmatetheeasya ana-a-asa endwa kũmanya kana Yeova nũmendete na nũmasũvĩaa. O na ĩngĩ nĩmamatetheeasya kũmanya kana mayaĩle kũkwata mbau ngalĩko o na ĩmwe kaũnĩ ũsu, na kana maaĩle kwĩthĩwa na ngwatanĩo. Ana-a-asa ma Nigeria mayaathingĩthĩka yĩla kaũ ũsu waendeee. Maĩ na wendo ũla ũkĩlasya vinya kĩmena kya mbaĩ, na nĩmaendeeie kwĩthĩwa na ngwatanĩo ya Kĩklĩsto. Waĩ ũndũ wa kwendeesya mũno kwĩthĩwa na ana-a-asa asu ĩvindanĩ yĩu ya motato.

Mwaka wa 1969, Mwana-a-asa Milton G. Henschel nĩwe waĩ mwene kĩvĩla Ũmbanonĩ Mũnene wa Nthĩ Mbingĩ, ũla weekĩiwe Yankee Stadium, New York, na ũla waĩ na kyongo, “Amani Duniani.” Ũmbanonĩ ũsu naĩ mũtetheesya wake na nĩnemanyĩisye maũndũ maingĩ kuma kwake. Maũndũ asu neemanyĩisye ĩvinda yĩla yaĩle nũndũ mwaka wa 1970 nĩtweethĩiwe na Ũmbano Mũnene wa Nthĩ Mbingĩ ũla weekĩiwe Lagos, nthĩ ya Nigeria, na waĩ na kyongo, “Men of Goodwill” (“Andũ Ala Mamwendeeasya”). Ta keka ti ũathimo wa Yeova, ũmbano ũsu ndwĩthĩwa waendeea nesa nũndũ weekiwe ũla kaũ wathela oou. Ũmbano ũsu waĩ wa mwanya nũndũ weekiwe kwa ithyomo 17 na andũ ala mookie ũmbanonĩ ũsu maĩ 121,128. Mwana-a-asa Knorr na Mwana-a-asa Henschel na aeni angĩ ala mookĩte na ndeke sya kũkomboa kuma Amelika na England, nĩmoonie andũ 3,775 maivatiswa. Ũtalo ũsu nĩ ũmwe katĩ wa motalo ala me ĩũlũ maaĩthĩwa kuma ĩvinda ya Vendekosito! Nĩvatonyeka ũkethĩa kũtetheesya kũvanga ũmbano ũsu neyo yaĩ ĩvinda yĩla naakwatana mũno thayũnĩ wakwa. Ũtalo wa atavany’a wongelekile kwa nzĩa nene mũno!

Myaka mbee wa 30 ĩla naĩ Nigeria, nĩnatanĩaa mavinda kwa mavinda kwĩthĩwa nĩ mũsyaĩĩsya wa kũthyũlũlũka na mũsyaĩĩsya wa kĩsio kya nthĩ (zone overseer) ngalĩko ya West Africa. Amisonalĩ nĩmew’aa mũyo mũno ĩla kĩla ũmwe woo weethukĩĩw’a na eekĩwa vinya. Waĩ ũndũ wa kwendeesya  kũmaĩkĩĩthya kana mayoolĩte! Wĩa ũsu nĩwatumie nĩmanya kana kwendeew’a nĩ mũndũ nĩkũtumaa eka maendeeo, na kũituma ũseũvyo wa Yeova wĩthĩwa na vinya na ngwatanĩo.

Yeova nĩwe watũtetheeisye twoomĩĩsya mathĩna ala maetetwe nĩ kaũ na mowau. Kĩla ĩvinda nĩtwonaa ũndũ Yeova ũtũathimĩte. Oris aĩtye:

“Twĩ elĩ nĩtwawaie ndetema mavinda kauta. Ĩvinda yĩmwe Worth awaie ndetema na aivikw’a sivitalĩ Lagos ndeemanyaa. Neeiwe kana nũtonya kũlea kũvĩta, ĩndĩ ũndũ wa kwendeesya nĩ kana nĩwavĩtie! Yĩla wavuũkie nĩwatavisye nasi ũla wamũsũvĩaa ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai. Ĩtina wa ĩvinda nĩtwaendie twĩ na Worth tũkone nasi ũsu weetawa Nwambiwe nĩ kana tũmũtetheesye endeew’e nĩ kũmanya ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ. Nĩweetĩkĩlile ũla w’o, na eeka maendeeo atw’ĩka mũtumĩa wa kĩkundi taoninĩ ya Aba. O nakwa nĩnatetheeisye andũ aingĩ, o vamwe na Aisilamu ala malũmĩtye ndĩni yoo mũno, matw’ĩke athũkũmi ma Yeova meyumĩtye. Nĩtwatanĩie mũno kũmanya andũ ma Nigeria, kĩthĩo kyoo, maũndũ ala mamanyĩie, na kĩthyomo kyoo.”

Ũndũ ũngĩ tweemanyĩisye nĩ ũũ: Nĩ kana ũendeee nesa wĩ nthĩ ngeni, no nginya wende ana-a-asa na eĩtu-a-asa o na ethĩwa kĩthĩo kyoo kĩ kĩvathũkany’o na kyenyu.

Ĩtina wa kũthũkũma Mbetheli ya Nigeria, nĩtwatũmiwe ta misonalĩ kĩthamanĩ kyanake kĩtawa St. Lucia, kĩla kĩ ũkanganĩ wa Caribbean, mwaka wa 1987. Kĩu kyaĩ kĩanda kĩseo, ĩndĩ kwaĩ o na mawetu. Kĩvathũkany’o na Africa kũla aũme matwaaa iveti mbingĩ, kĩthamanĩ kya St. Lucia thĩna waĩ andũ kwĩkalany’a vamwe matatwaanĩte ũndũ vaĩlĩte. Ndeto ya Ngai yĩ vinya na nĩyatumie amanyĩw’a aingĩ maitũ ma Mbivilia meka moalyũku ala mendekaa.

Mwaka wa 2005, Nzama Ĩla Ĩtongoesye nĩyatũthamisye kĩthamanĩ kĩu na yatũtwaa Brooklyn, New York, Amelika, nũndũ twaĩ akũũ na tũyaĩ na vinya mwingĩ. Nĩnĩmũtũngĩaa Yeova mũvea kĩla mũthenya nũndũ wa mũka wakwa Oris. Oris akwie mwaka wa 2015, na kĩkw’ũ kyake kyandiie na woo mwingĩ ngoonĩ. Aĩ mũtindany’a wakwa ũla mũseo vyũ na nĩwambendete, o nakwa nĩnamwendete. Namwendete mũno myaka yonthe 68 ĩla twekalanilye. Nĩtwamanyie kana nĩ kana andũ methĩwe na ũtanu, no nginya manenge ndaĩa ala manengetwe ianda nthĩnĩ wa mũtwaano na kĩkundinĩ, na no nginya maekeanĩe, methĩwe na wĩnyivyo, na mayĩthĩwa na ũsyao wa veva.

Yĩla twoona ve ũndũ ũtonya kũtuma tũkw’a ngoo, nĩtwamũvoyaa Yeova nĩ kana atũtetheesye tũendeee kũmũthũkũma. Na o ũndũ twaendeeie kwĩka moalyũku, now’o twoonaa maũndũ maendeee kwĩthĩwa me maseo, na makeethĩwa me maseo vyũ ĩvinda yũkĩte!—Isa. 60:17; 2 Ako. 13:11.

Yeova nĩwaathimie wĩa wa asyai makwa na wa ala angĩ ithamanĩ sya Trinidad na Tobago nũndũ kwosana na livoti sya mĩtũkĩ, ithama isu syĩ na athaithi ma w’o 9,892. Kĩthamanĩ kya Aruba aingĩ nĩmeekĩie kĩthito kũlũlũmĩĩlya kĩkundi kĩla kyaĩ kya mbee kũu. Neethĩawa kĩkundinĩ kĩu tene. Ũmũnthĩ kĩthama kĩu kĩ na ikundi 14 iendeee nesa. Nakw’o Nigeria, ũtalo wa atavany’a nĩwongelekete mũno ũkatw’ĩka nguthu nene ya atavany’a 381,398. Na kĩthamanĩ kya St. Lucia, atavany’a 783 nĩmaendeee kũkwata mbau Ũsumbĩ wa Yeova.

Yu nĩ na myaka 90 na kĩndũ. Ĩandĩko ya Savuli 92:14 yaĩtye ũũ ĩũlũ wa ala mavandĩtwe nyũmbanĩ ya Yeova: “Makasyaaa ũsyao me akũu; makeethĩwa mausũĩtwe nĩ ngoyoo na ũthithinĩu.” Nĩndanaa mũno nũndũ wa ĩvinda yĩla nĩthĩĩtwe ũthũkũminĩ wa Yeova. Ũtiĩwa mũseo wa Kĩklĩsto ũla nakwatie nĩwĩthĩĩtwe ũimbĩkĩa vinya nĩmũthũkũme Yeova na ngoo yonthe. Wendo wa Yeova nũtumĩte ‘nĩathimĩka nĩ nza ya nyũmba ya Ngai wakwa.’—Sav. 92:13.