Kunikana ya ntoto . . . mupepe ya ngolo . . . bantu ya mubulu ya ke fwaka bantu . . . kubula masasi na nzo-nkanda. Bazulunalu ke tubilaka mbala mingi mambu yai. Ya kieleka, kutanga mambu ya me tala kisumbula yina me bwila bantu ya nkaka me swaswana ti kukutana ti kisumbula nge mosi. Inki nge lenda sala na ntwala nde kisumbula kusalama, ntangu yo ke salama, mpi na nima na yo sambu na kuguluka?

KISUMBULA lenda bwila konso muntu. Kuyilama kele mfunu mingi sambu nge guluka. Kansi kuyilama ke tendula nki?

• Yilama na mabanza. Zaba nde bisumbula lenda salama, mpi nde luzingu na nge mpi ya bantu ya nge ke zolaka lenda kuma na kigonsa. Yo kele mbote ve na kuyilama na nima ya kisumbula.

• Zaba bisumbula yina lenda salama na bwala na beno. Zaba bisika ya kuzwa lutaninu. Sosa kuzaba kana nzo na nge kele ya kutunga mbote mpi kana kisika yina bo me tungaka yo kele na lutaninu. Katula bima yina lenda sala nde nzo kupia tiya. Tula apareyi yina ke bulaka ngunga kana midinga me fuluka na nzo, mpi yingisa babateri na yo konso mvula to mbala na mbala.

• Yidika bima ya nge lenda nata kana kisumbula me salama. Mbala ya nkaka kura, masa, telefone, mpi bakamio yina ke nataka bantu lenda vanda ve. Kana nge kele ti kamio, sala yonso sambu nge vanda ti mazuti to esanse ya kufwana, mpi vandaka ntangu yonso na nzo na nge ti madia, masa, mpi bima ya nge lenda nata kana kisumbula me salama.—Tala lupangu “ Keti Nge Kele ti Bima Yina Nge Kele na Yo Mfunu?”

• Vanda ti banimero ya telefone ya banduku yina kele pene-pene mpi ya bayina kele ntama.

• Beno yidika mutindu beno lenda tina mpi beno meka yo. Beno zaba bisika ya pene-pene ya beno lenda basika na nzo na beno, mpi bangidika ya bo me bakaka na nzo-nkanda sambu bana kutina kana kisumbula me salama. Beno pona bisika yina dibuta lenda kutana, mu mbandu nzo-nkanda mosi; kisika mosi fwete vanda pene-pene mpi kisika ya nkaka fwete vanda ntama ti nzo na beno. Bamfumu ke tubaka nde beno lenda meka kukwenda ti dibuta na beno na bisika yina ya kukutana.

• Yilama na kusadisa bantu ya nkaka, mu mbandu minunu mpi bantu yina kele ti bifu na nitu.

Joshua yina beto tubilaka na luyantiku ke tuba nde: “Ntangu tiya yantikaka, bantu mingi waka ve boma, bo salaka kima mosi ve. Bankaka kangaka ordinatere to tulaka masa na mulangi. Bakala mosi tubaka nde, ‘Ziku beto fwete  vingila.’” Ata bantu ya nkaka vandaka ti badute, Joshua tubaka na ndinga ya ngolo nde: “Beto fwete basika sesepi yai!” Ebuna banduku na yandi ya kisalu sobaka mabanza mpi bo yantikaka kukulumuka ti yandi. Joshua landaka kutuba na ndinga ya ngolo nde, “Kana muntu kubwa, beno tedimisa yandi mpi beno landa kukulumuka. Beto yonso fwete basika!”

• Kana nzo me pia tiya. Nieka na ntoto mpi kwenda ntinu na kisika ya kubasika yina kele pene-pene. Midinga ke salaka nde yo vanda mpasi na kumona, mpi bantu mingi yina ke fwaka na tiya, ke fwaka sambu midinga ke kotaka bo na mbombo. Bikisa bima na nge. Ntangu fioti lenda sala nde nge fwa to nge guluka.

• Kana ntoto me nikana. Bumbana na nsi ya bima yina kele ngolo to pene-pene ya kibaka mosi ya kele na kati. Zaba nde ntoto ta nikana diaka fioti na nima, mpi basika nswalu na nganda. Mbala ya nkaka bantu yina me zaba kugulusa bantu ta kwisa na nima ya bangunga mingi, yo yina meka kugulusa bantu ya nkaka kana mpila kele.

• Kana tsunami me salama. Kana masa ya nzadi me kota na kintulumukina na bwala, kwenda nswalu na kisika yina kele na zulu. Zaba nde bitembo ya nene mpi ya ngolo lenda kwisa na nima.

• Kana mupepe ya ngolo me bula. Kwenda nswalu na kisika ya lutaninu.

• Kana masa me fuluka. Bikala na nganda ya banzo yina me fuluka ti masa. Kutambula ve mpi kupusa ve kamio na masa. Masa yina lenda vanda ti bamvindu mpi bigonsa ya kubumbana, mu mbandu bitini ya banti, mabulu ya nda, mpi bansinga ya kura.

• Keti nge zabaka yo? Masa ya ke kulumuka yina kele nda kiteso ya kati-kati ya metre lenda kulumusa kamio. Bantu mingi yina ke fwaka kana masa me fuluka, ke fwaka sambu bo ke sosaka kunata kamio na masa yina ke kulumuka.

• Kana bamfumu me tuba nde beno kwenda kisika ya nkaka, kwenda nswalu! Songa banduku na nge kisika nge kele, kana ve bo lenda tula luzingu na bo na kigonsa sambu na kusosa nge.

• Keti nge zabaka yo? Kusonika message lenda vanda mbote kuluta kubinga na telefone.

• Kana bamfumu me tuba nde bantu fwete bikala na banzo to na bisika ya lutaninu, bikala na bisika yina. Kana mipepe ya mbi, bombi, to kisumbula ya nikleyere me salama na nganda, beno bikala na kati ya banzo, beno kanga masini ya ke pesaka mupepe, bakielo mpi bafenetre yonso. Kana yo kele kisumbula ya nikleyere, kwenda na kisika ya nsi kibeni ya nzo na beno sambu na kuditanina na tiya. Landa bansangu na televizio to na radio ya bwala na beno. Bikala na kati ya nzo tii kuna bamfumu ta tuba nde kigonsa kele diaka ve.

Sambu na kutina maladi mpi bigonsa, tadila mambu yai me landa:

• Kana mpila kele, vanda kisika mosi ti banduku na kisika ya kuvanda na camp.

• Tula bunkete na kisika ya beno ke zinga.

• Sadila bima na beno ya kuditanina ntangu beno ke katula bamvindu. Kana mpila kele, beno lwata ba gant, mapapa ya ngolo, mpu ya ngolo, mpi lele ya kufika na mbombo sambu na mfututu. Keba na bansinga ya kura mpi makala ya tiya ya kubumbana.

• Landa kusala mambu ya beno ke salaka konso kilumbu kana mpila kele. Bana na nge fwete mona ve nde nge kele na boma kansi nde nge kele ti kivuvu. Beno longuka malongi ya nzo-nkanda, beno sakana, mpi beno sambila Nzambi na dibuta. Kuyindula-yindula ve bansangu ya bo ke pesa ya ke tubila kisumbula yina, mpi kubika ve nde basusi to kiseku na nge kupusa nge na kuwila bantu ya dibuta na nge makasi. Ndima lusadisu, mpi sadisa bantu ya nkaka.

• Ndima nde bisumbula lenda sala nde nge vidisa bima. Bamfumu mpi bantu ya ke pesaka lusadisu ke tulaka dikebi na kusadisa bantu na kuguluka, kansi ve na kupesa bo bima yonso yina bo vidisaka. Sambu na kuguluka, beto ke vandaka ti mfunu ya masa ya bunkete, madia, bilele, mpi kisika yina ke tanina beto na madidi mpi bantangu ya ngolo.—1 Timoteo 6:7, 8.

• Kuvila ve nde nge lenda kutana ti bampasi mpi sosa lusadisu. Mbala mingi bampasi yai ke monanaka kana kisumbula me luta. Bidimbu ya bampasi yango lenda vanda, basusi, kuniokwama na mabanza, kuvanda mawa-mawa, kukuka ve kuyindula, kusala kisalu, mpi kulala. Solula ti banduku yina ke zolaka nge.

Ata Joshua gulukaka na tiya na kisika na yandi ya kisalu, bantu mingi yina yandi zabaka fwaka. Yandi zwaka lusadisu na Bakristu yina kele bankuluntu mpi na minganga ya ke sansaka maladi ya ntu. Yandi ke tuba nde: “Bo ndimisaka mono nde bampasi yina kele na kati ya mambu yina fwete salama sambu mu beluka mpi nde yo ta mana. Na nima ya bangonda sambanu, mu vandaka diaka ve kulala bandosi ya mbi mingi. Kansi bampasi ya nkaka bakaka ntangu mingi.”

Bisumbula ke nwanisaka nzala yina beto ke vandaka ti yo nde mambu kusalama mbote. Kansi, bantu ya nkaka ke pesaka Nzambi foti. Bantu mingi bonso Joshua, ke kudiyangisaka sambu bo gulusaka ve bantu ya nkaka. Yandi ke tuba nde: “Mu ke yindulaka kaka nde kana mu lendaka kugulusa bantu mingi. Lukwikilu na mono ke bwisaka mu ntima nde ntama mingi ve Nzambi ta sala mambu ya mbote na ntoto mpi ta katula mambu yonso ya mbi. Kansi na ntwala nde yandi sala yo, mu ke sepelaka na luzingu ya konso kilumbu mpi mu ke salaka mambu yina mu lenda sala sambu na kutanina yo.”—Kusonga 21:4, 5. *