BANTU ke vandaka ti mfunu ya kura mpi mazuti to esanse sambu na kutula mupepe ya tiya mpi ya madidi na banzo na bo, sambu na bakamio na bo, mpi sambu na bisalu mingi yina bo ke salaka konso kilumbu. Kansi, na ntoto ya mvimba, bantu ke kutanaka ti bampasi ya ngolo ya me tala bima yai.

Gary, na Afrika ya Sudi, ke tuba nde, diambu ya mpasi kele “kumata ya ntalu ya mazuti to ya esanse.” Jennifer, na Philippines, ke kudiyangisaka sambu bo kele ve ti kura ya mbote, mpi sambu “kura ke zenganaka mingi na bwala na bo.” Fernando, na El Salvador, ke tuba nde yandi “ke kudiyangisaka mutindu bima yina ke pesaka kura ke bebisaka mupepe.” Na bisika mingi na ntoto ya mvimba, bima yina ke pesaka kura ke bebisaka mupepe.

Yo yina, nge lenda kudiyula nde, ‘Inki mutindu mu lenda nunga bampasi yai?’

Beto yonso lenda sadila kura ti mazuti na mayele yonso. Kusadila na mutindu ya mbote kura ti mazuti ke nataka mambote. Kusadila fioti kura to mazuti, ke sadisaka beto na kubumba mbongo. Diaka beto ke taninaka mupepe mpi beto ke sadilaka ve kura to mazuti mingi kukonda mfunu.

Beto tadila mambu tatu yina beto lenda sadila kura to mazuti na mayele yonso: nzo, kamio, mpi bisalu yina beto ke salaka konso kilumbu.

Sadila na mutindu ya mbote ba-apareyi yina ke pesaka mupepe ya tiya mpi ya madidi. Bansosa yina bo salaka na insi mosi ya Eropa monisaka nde kukulumusa fioti thermostat (apareyi yina ke salaka nde ntangu to madidi kuvanda na kiteso ya me fwana) na nsungi ya madidi sambu yo pesa tiya mingi ve, vandaka mutindu ya kuluta mbote ya kusadila kura konso mvula. Derek, na Canada ke ndima mambu yai. Yandi ke tuba nde: “Kulwata bilele ya madidi na nsungi ya madidi na kisika ya kukangula kima yina ke pesaka mupepe ya tiya, ke sadisaka dibuta na beto na kutanina kura.”

Diambu yai ke tadila mpi kutula madidi na nsungi ya ntangu. Rodolfo, na Philippines, ke sadilaka fioti kima yina ke pesaka mupepe ya madidi. Sambu na nki? Yandi ke tuba nde: “Beto ke bumbaka mbongo mpi ke taninaka kura.”

Bika bafenetre mpi bakielo ya kukanga ntangu nge ke tula mupepe ya tiya mpi ya madidi na nzo. * Beto lenda buya kusadila na mutindu ya mbi kura kana beto ke bika ve nde mupepe ya tiya mpi ya madidi kubasika na nganda. Mu mbandu, kubikisa kielo ya kukangula na nsungi ya madidi ke lombaka kusadila kura mingi sambu nzo kukuma tiya.

Na kisika ya kubika kaka bafenetre mpi bakielo ya kukanga, bantu ya nkaka me tulaka bafenetre yina ke salaka nde tiya to madidi kuvanda na nzo mpi yo basika ve na nganda sambu yandi sadila ve kura mingi.

Sadila minda yina ke lombaka ve kura mingi. Jennifer, yina beto tubilaka na luyantiku,  ke tuba nde: “Na kisika ya kusadila minda yina bantu ke sadilaka mingi, beto me kumaka kusadila minda ya mpa yina ke lombaka ve kura mingi.” Ata minda yai ya mpa ke lombaka mbongo mingi na luyantiku, kansi yo ke lombaka ve kura mingi sambu na kusadila yo, mpi nsuka-nsuka yo ke sadisaka na kubumba mbongo.

Kana mpila kele, sadila kamio ya ke nataka bantu yonso. Andrew, na Grande-Bretagne, ke tuba nde: “Mu ke sadilaka train to velo sambu na kukwenda na kisalu kana mpila kele.” Mukanda mosi (Energy: What Everyone Needs to Know) ke tuba nde “bakamio ke lombaka kusadila mazuti to esanse mingi na konso muntu kuluta babisi mpi ba train yina ke kwendaka ntama ve.”

Yidika banzietelo na nge. Kuyilama na ntwala ta sadisa nge na kuzaba ntalu ya banzietelo yina nge fwete sala; na mutindu yina nge ta sadila mazuti to esanse fioti mpi nge ta bumba ntangu ti mbongo.

Jethro, na Philippines, ke tulaka na ntwala konso ngonda ntalu ya mbongo yina yandi ta sumba mazuti to esanse ya kamio na yandi. Yandi ke tuba nde: “Yo ke sadisaka mono na kuyidika banzietelo na mono mbote.”

Kusadila ve mingi masa ya tiya. Na kutadila nsosa mosi yina bo salaka, “bo ke sadilaka kura fioti (1,3%) na konso mbanza ya Australie sambu na kukumisa masa tiya na banzo; kansi na kura yonso yina bo ke sadilaka na banzo yonso, masa ya tiya ke bakaka kura mingi (27%).”

Sambu kukumisa masa tiya ke bakaka kura mingi, kusadila yo fioti ke taninaka kura. Yo yina, Victor, na Afrika ya Sudi, ke tuba nde: “Beto ke sadilaka masa ya tiya fioti kibeni ntangu beto ke yobilaka.” Sambu na Steven Kenway, muntu mosi ya siansi, “kutanina masa ya tiya kele ti mambote tatu,” sambu “yo ke taninaka masa mpi kura, yo ke taninaka kompani yina ke pesaka masa mpi kura, mpi yo ke sadisaka dibuta . . . na kubumba mbongo.”

Kanga yo. Nge fwete fwa minda, mpi kukanga bamashini, mpi ba-apareyi ya nkaka, mu mbandu televizio mpi ordinatere. Ata nge me kanga yo, ba-apareyi mingi ke landaka kubaka kura kana nge me kanga yo ve mbote. Bantu ya mayele ya nkaka ke tubaka nde beto fwete katula bansinga ya kura na kisika yina yo ke bakaka kura sambu na kutanina yo. Fernando, yina beto tubilaka, me kumaka kusala mambu yai; yandi ke tuba nde: “Mu ke fwaka minda mpi ke katulaka bansinga na bamashini yina mu ke sadila ve.”

Ziku beto ke zabaka kibeni ve mbongo yina ke basikaka sambu na kura to mutindu yo ke bebisaka mupepe, ata mpidina beto lenda pona kusadila kura na mayele yonso. Na nsi-ntoto ya mvimba, bantu me kumaka kusala mutindu yai. Ya kieleka, kutanina kura ke lombaka bikesa mingi mpi kuyilama na ntwala, kansi yo ke nataka mambote mingi. Valeria, na Mexique, ke tuba nde: “Mu ke bumbaka mbongo, mpi ke taninaka mupepe.”