1. Sambu na nki Kaini bakaka lukanu ya mbi, mpi nki mpasi yo natilaka yandi?

KAINI vandaka ti lukanu ya nene ya kubaka. Kana yandi kuyala kimuntu na yandi ya kukonda kukuka mpi kubaka lukanu ya mbote, yo ta natila yandi mambote mingi. Kana yandi kuyala ve kimuntu na yandi mpi kubaka lukanu ya mbi, yo ta natila yandi bampasi. Biblia ke tuba nde Kaini bakaka lukanu ya mbi. Lukanu ya kufwa mpangi na yandi Abele. Na nima kinduku na yandi ti Nzambi bebaka.—Kuyantika 4:3-16.

2. Sambu na nki beto fwete baka balukanu ya mbote?

² Beto yonso ke bakaka mpi balukanu. Balukanu ya nkaka ke vandaka ya nene ya nkaka ya fioti. Ata mpidina, balukanu na beto lenda natila beto bampasi to mambote. Kana beto ke baka balukanu ya mbote, beto ta zinga mbote mpi na ngemba. Kansi kana beto ke baka balukanu ya mbi, luzingu na beto lenda beba mpi beto ta niokwama.—Bingana 14:8.

3. (a) Inki ta sadisa beto na kubaka balukanu ya mbote? (b) Inki bangiufula beto ta tadila na disolo yai?

³ Inki ta sadisa beto na kubaka balukanu ya mbote? Beto fwete kwikila na Nzambi, disongidila kundima nde yandi ta sadisa  beto mpi ta pesa beto mayele ya kubaka balukanu ya mbote. Beto fwete kwikila mpi na Ndinga na yandi, disongidila kundima bandongisila yina kele na kati. (Tanga Yakobo 1:5-8.) Kana beto ke pusana pene-pene na Yehowa mpi ke zola Ndinga na yandi mingi, beto ta kuma kundima nde Yehowa ke zabaka mbote-mbote bampusa na beto. Ebuna, beto ta sadilaka Ndinga na yandi na ntwala ya kubaka balukanu. Kansi nki lenda sadisa beto na kukuma ti mayele mingi ya kubaka balukanu ya mbote? Keti beto lenda soba lukanu mosi yina beto bakaka?

4. Inki lukanu yo lombaka nde Adami kubaka, nki bampasi lukanu na yandi me nataka?

⁴ Banda ntama, bantu vandaka kubaka balukanu ya nene. Adami, vandaka ti lukanu ya nene ya kubaka: kupona na kulemfukila Ngangi na yandi, Yehowa, to nkento na yandi, Eva. Kansi, Adami lemfukilaka Eva, yina pusaka yandi na kubaka lukanu ya mbi. Yo yina, Yehowa kulaka Adami na kilanga ya Edeni mpi nsuka-nsuka Adami fwaka. Lukanu ya mbi yina Adami bakaka ke landa kuniokula beto tii bubu yai.

5. Inki mutindu beto fwete tadila dibaku na beto ya kubaka balukanu?

⁵ Bantu ya nkaka lenda yindula nde bantu zolaka kuzinga mbote kana bo vandaka kuzinga kukonda kubaka balukanu. Mbala ya nkaka nge mpi ke yindulaka mutindu yina. Kansi kuvila ve nde Yehowa gangaka ve bantu bonso biteki yina ke yindulaka ve mpi ke bakaka ve balukanu. Yehowa ke zolaka nde beto baka balukanu, yo yina yandi me pesaka beto Ndinga na yandi sambu yo sadisa beto na kubaka balukanu ya mbote. Kubaka balukanu kele dibaku ya mbote yina Yehowa me pesaka beto. Beto tadila mwa bambandu.

6, 7. Inki lukanu yo lombaka nde bantu ya Izraele kubaka, sambu na nki bo kukaka ve kubaka lukanu yango? (Tala kifwanisu ya luyantiku ya disolo.)

⁶ Na Ntoto ya Lusilu, yo lombaka nde bantu ya Izraele kubaka lukanu ya kusambila Yehowa to banzambi ya nkaka. (Tanga Yozue 24:15.) Lukanu yango vandaka kumonana bonso ya fioti. Kansi yo zolaka kunatila bo luzingu to lufwa. Na bilumbu ya bazuzi, bantu ya Izraele bakaka lukanu ya mbi. Bo yambulaka kusambila Yehowa, bo kumaka kusambila banzambi ya luvunu. (Bazuzi 2:3, 11-23) Na nima, na bilumbu ya profete Eliya, yo lombaka nde bansadi ya Nzambi kupona kusambila Yehowa to Baale, nzambi ya luvunu. (1 Bantotila 18:21) Lukanu yango vandaka kumonana pete, sambu kusadila Yehowa kele mbote kuluta kusambila nzambi ya nkaka. Muntu ya mayele lenda meka ve kusambila kiteki. Kansi bantu ya Izraele kukaka ve kubaka lukanu. Biblia ke tuba nde bo vandaka ‘kutenga-tenga na kati ya bangindu zole.’ Eliya siamisaka bo na mayele yonso na kusambila Yehowa, Nzambi ya kieleka.

⁷ Sambu na nki bantu ya Izraele vandaka kukuka ve kubaka lukanu ya mbote? Ya ntete, bo vandaka ve ti lukwikilu na Yehowa mpi bo buyaka kuwidikila yandi. Bo tudilaka ve Yehowa ntima mpi bo sosaka ve kuzaba Yehowa mpi mayele na yandi. Kana bo longukaka mambu ya Yehowa, yo zolaka kusadisa bo na kubaka lukanu ya mbote. (Nkunga 25:12) Ya zole, bantu ya Izraele kumaka kulanda bantu ya makanda ya nkaka, yina sobaka mutindu na bo ya kuyindula mpi kumaka kubakila bo balukanu, nsuka-nsuka, bo kumaka mpi kusambila banzambi na bo ya luvunu. Bamvula mingi na ntwala, Yehowa kebisaka bo na diambu yai.—Kubasika 23:2.

8. Mbandu ya bantu ya Izraele ke longa beto nki?

⁸ Mbandu ya bantu ya Izraele ke longa beto nde sambu na kubaka balukanu ya mbote, beto fwete sadila Ndinga ya Nzambi. Bagalatia 6:5 ke tuba nde konso muntu ta nata kilo na yandi. Beto fwete bika ve muntu ya nkaka kubakila beto balukanu. Yo yina, konso muntu fwete zaba mambu yina Nzambi ke zola mpi kubaka lukanu ya kusala yo.

9. Sambu na nki kubika nde bantu ya nkaka kubakila beto balukanu kele kigonsa?

⁹ Inki mutindu muntu ya nkaka lenda bakila beto lukanu? Kana yandi ke pusa beto na kusala kima ya mbi mpi beto me ndima na kusala yo. (Bingana 1:10, 15) Kusala mpidina kele kigonsa. Beto fwete sadila kansansa na beto yina me longamaka na Biblia. Kana beto ke bika bantu ya nkaka kubakila beto balukanu, pana beto me kuma kulanda bo. Kusala mpidina lenda natila beto bampasi.

10. Inki ndongisila Polo pesaka Bakristu ya Galatia?

¹⁰ Ntumwa Polo longisilaka Bakristu ya Galatia na kubika ve nde bantu ya nkaka kubakila bo balukanu. (Tanga Bagalatia 4:17.) Bakristu ya nkaka ya Galatia vandaka kubakila bampangi na bo balukanu. Sambu na nki? Bakristu yai vandaka ti bangindu ya mbi, bo vandaka kuzola nde bampangi kukuma kulanda bo na kisika ya kulanda bantumwa. Bo vandaka bantu ya lulendo, mpi bo vandaka ve kuzitisa nswa ya bampangi ya kubaka balukanu bo mosi.

11. Inki mutindu beto lenda sadisa bantu ntangu bo ke zola kubaka balukanu?

¹¹ Beto yonso lenda baka malongi na mbandu ya ntumwa Polo. Yandi zabaka nde bampangi vandaka ti nswa ya kubaka balukanu bo mosi, yo yina yandi vandaka kubika bo mosi kubaka balukanu. (Tanga 2 Bakorinto 1:24.) Bubu yai, bankuluntu lenda landa mbandu ya Polo ntangu bo ke solula ti bampangi mambu yina ke lomba nde bampangi bo mosi kubaka balukanu. Bankuluntu ke sadilaka Ndinga ya  Nzambi ntangu bo ke solula ti bampangi. Ata mpidina, bo ke bikaka konso mpangi kubaka balukanu yandi mosi, sambu konso muntu ta nata kilo na yandi. Kima ya mfunu kele nde beto fwete sadisa bampangi na kubakisa minsiku ya Biblia yina lenda sadisa bo na mambu yina bo ke kutana ti yo. Bampangi kele ti nswa ya kubaka balukanu bo mosi. Kana bo ke baka balukanu ya mbote, bo ta vanda ti luzingu ya mbote. Ya kieleka, beto yindula ve nde beto fwete bakila bampangi balukanu to kusonga bo mambu yina bo fwete sala.

12, 13. Sambu na nki beto fwete baka ve balukanu ntangu beto kele na makasi to me lemba nitu?

¹² Bantu mingi ke bakaka balukanu na kutadila bampusa na bo. Kansi kusala mutindu yina kele kigonsa. Biblia ke lomba beto na kubaka ve balukanu na kutadila mambu yina ntima to mawi na beto ke pusa beto na kusala. (Bingana 28:26) Beto lenda landa ve kaka mambu yina ntima na beto ke zola sambu “ntima kele luvunu kuluta konso kima ya nkaka mpi yo kele mbi kibeni.” (Yeremia 17:9) Biblia kele ti bambandu mingi yina ke monisa nde kusala kaka mambu yina ntima ke zola ke nataka bampasi. (1 Bantotila 11:9; Yeremia 3:17; 13:10) Inki lenda kumina beto kana beto ke baka balukanu ya kusala kaka mambu yina ntima na beto ke zola?

¹³ Yehowa ke lomba beto na kuzola yandi na ntima na beto ya mvimba mpi na kuzola bantu ya nkaka bonso beto mosi. (Matayo 22:37-39) Kansi beto fwete keba. Baverse ya kele na paragrafe 12, me monisa nde kubika bampusa na beto ya ntima kutwadisa luzingu na beto kele kigonsa. Mu mbandu, yo ke vandaka mpasi nde muntu yina kele na makasi kubaka lukanu ya mbote. (Bingana 14:17; 29:22) Yo ke vandaka mpi mpasi nde muntu yina me lemba nitu kubaka lukanu ya mbote. (Kutanga 32:6-12; Bingana 24:10) Beto fwete bika bansiku ya Nzambi kutwadisa beto. (Baroma 7:25) Ntangu beto ke baka balukanu ya nene, beto fwete bika ve nde bampusa mpi mawi na beto kuyala beto.

14. Inki ke ndimisa nde kusoba balukanu bantangu ya nkaka kele mbote?

¹⁴ Beto ke zolaka kubaka balukanu ya mbote. Ya kieleka, muntu ya mayele ke zabaka nde bantangu ya nkaka yandi lenda soba to kutadila diaka lukanu yina yandi bakaka. Yehowa kele mbandu ya mbote na mambu yai. Mambu yina yandi sadilaka bantu ya Ninive na bilumbu ya Yonasi, ke monisa yo pwelele. Biblia ke tuba nde: “Ntangu Nzambi ya kieleka monaka mambu yina bo salaka, mutindu bo yambulaka banzila na bo ya mbi, yandi tadilaka diaka mpasi yina yandi tubaka nde yandi ta natila bo, ebuna yandi nataka yo ve.” (Yonasi 3:10) Ntangu Yehowa monaka bantu ya Ninive me yambula mambi, yandi sobaka lukanu na yandi. Yo ke monisa nde Yehowa kele Nzambi ya bukati-kati, ya kudikulumusa, mpi ya mawa. Yehowa me swaswana ti bantu, yandi ke bakaka ve balukanu ya mbi ata ntangu yandi kele na makasi.

15. Sambu na nki bantangu ya nkaka yo kele mbote na kusoba lukanu yina beto bakaka?

¹⁵ Yo kele mbote na kutadila diaka balukanu ya nkaka yina beto bakaka, mingi-mingi kana mambu ya luzingu na beto me soba. Beto vila ve nde bantangu ya nkaka Yehowa ke sobaka balukanu na yandi. (1 Bantotila 21:20, 21, 27-29; 2 Bantotila  20:1-5) Beto lenda soba mpi lukanu mosi yina beto bakaka ntangu beto me zaba mambu ya nkaka yina beto zabaka ve ntete. Yindula mbandu ya Ntotila Davidi. Bo zabisaka yandi nsangu ya luvunu, yo yina yandi bakaka lukanu ya mbi sambu na Mefibosheti, ntekolo ya Saule. Ntangu Davidi bakisaka mambu yango mbote-mbote, yandi sobaka lukanu na yandi. (2 Samuele 19:24-29) Bantangu ya nkaka yo kele mbote na kusoba balukanu na beto.

16. (a) Inki beto fwete sala na ntwala ya kubaka balukanu? (b) Sambu na nki beto fwete tadila diaka balukanu ya nkaka yina beto bakaka, mpi nki ntangu beto lenda sala yo?

¹⁶ Biblia ke lomba beto na kunwanina ve ntangu beto ke zola kubaka balukanu ya nene. (Bingana 21:5) Beto fwete yindula mbote-mbote mpi kutadila mambu mingi na ntwala ya kubaka lukanu, ebuna beto ta baka lukanu ya mbote. (1 Batesalonika 5:21) Na ntwala ya kubaka lukanu na konso diambu, mfumu ya dibuta fwete sala bansosa na Biblia mpi na mikanda na beto. Yo kele mpi mbote na kuwidikila bangindu ya bantu ya dibuta. Beto fwete yibuka nde Nzambi lombaka Abrahami na kuwila nkento na yandi. (Kuyantika 21:9-12) Bankuluntu mpi fwete sala bansosa. Bo lenda tadila diambu mosi mpi kubaka lukanu. Kana na nima bo me zaba mambu ya nkaka ya me tala diambu yango, bo lenda soba lukanu yina bo bakaka, bo fwete wa ve boma nde kana bo sala mpidina bampangi na dibundu ta zitisa bo diaka ve. Bankuluntu fwete vanda bantu ya bukati-kati mpi ya kudikulumusa, bo lenda soba lukanu yina bo bakaka kana yo ke lomba nde bo sala mutindu yina. Yo kele mbote kibeni nde beto yonso kulanda mbandu na bo. Kana beto sala mutindu yina dibundu ta vanda na ngemba mpi na bumosi.—Bisalu 6:1-4.

17. Inki lenda sadisa beto na kubaka balukanu ya mbote?

¹⁷ Balukanu ya nkaka ke vandaka nene kuluta ya nkaka. Mu mbandu, lukanu ya kukwela mpi ya kusala kisalu ya ntangu yonso kele balukanu ya nene kibeni. Na ntwala ya kubaka balukanu yai, beto fwete tadila mbote-mbote mambu ya luzingu na beto mpi kulomba Yehowa na kusadisa beto. Yo lenda baka ntangu, kansi kana beto ke zola kubaka lukanu ya mbote, beto fwete tudila Yehowa ntima, kusadila bandongisila na yandi mpi kulanda lutwadisu na yandi. (Bingana 1:5) Yehowa ke pesaka beto badongisila ya mbote kibeni na Ndinga na yandi. Yo yina, yo kele mbote na kusala bansosa mpi kulomba lutwadisu ya Yehowa na kisambu. Yandi lenda sadisa beto na kubaka balukanu yina ke wakana ti luzolo na yandi. Na ntwala ya kubaka balukunu ya nene, beto fwete kudiyula nde: ‘Keti lukanu yai ta monisa nde mono ke zolaka Yehowa? Keti lukanu yai ta nata kiese mpi ngemba na dibuta na beto? Keti lukanu yai ta monisa nde mono kele ntima-nda mpi ntima-mbote?’

18. Sambu na nki Yehowa ke zolaka nde konso muntu kubaka lukanu yandi mosi?

¹⁸ Yehowa ke pusaka beto ve na ngolo na kuzola to kusadila yandi. Nkutu, yandi me pesaka beto nswa ya kubaka balukanu. Yandi ke zitisaka lukanu na beto ya kusadila yandi to ve. (Yozue 24:15; Longi 5:4) Ata mpidina, yandi ke zolaka nde beto sala mambu yina ke wakana ti Ndinga na yandi. Kana beto ke ndima lutwadisu ya Yehowa mpi ke sadila minsiku na yandi, beto ta baka balukanu ya mbote. Mpidina beto ta monisa nde beto ke yidika luzingu na beto mpi ke tambula na nzila ya mbote.—Yakobo 1:5-8; 4:8.