Ntangu nge ke tala-tala na nziunga na nge, meso mpi butomfu na nge ke salaka kumosi sambu na kuvukisa mambu yina nge ke mona. Nge me mona mbuma mosi mpi me tala kana nge ke zola kudia yo to ve. Nge me tala na zulu mpi me tuba nde bubu mvula ta noka ve. Nge me tala mambu yina nge ke tanga ntangu yai mpi me bakisa ntendula na yo. Na kutuba ya masonga, mukubu ke sadisa nge na kuzaba mambu yina. Na inki mutindu?

Mukubu ya mbuma yina nge me mona ke sadisa nge na kuzaba kana yo me tela to yo kele kitoko. Mukubu ya matuti ke sadisa nge na kuzaba kana mvula ta noka to ve. Ntangu nge ke tanga disolo yai, meso na nge ke wa mpasi ve sambu mukubu ya bisono ti ya papie kele ya kuswaswana. Ya kieleka, ziku kukonda kuzaba, nge ke sadilaka mukubu sambu na kuzaba mambu yina kele na nziunga na nge. Kansi, mukubu ke salaka mpi nde muntu kuwa kiese to mawa.

Ntangu nge ke tambula na magazini mosi, nge ta mona bima ya mutindu na mutindu ya bo me yidika sambu na kubenda dikebi na nge. Yo vanda nge me zaba to ve, bantu yina ke salaka bapiblisite ke ponaka bima ya mikubu ya mutindu na mutindu sambu na kusepedisa bantu ya bamvula yonso, yo vanda babakala to bankento. Bantu yina ke tulaka mikubu na banzo, na bilele, mpi bantu yina ke salaka bifwanisu, me zaba mpi nde mikubu lenda tedimisa mawi ya muntu.

Bantu lenda pesa bantendula ya kuswaswana na yina me tala mikubu na kutadila binkulu na bo. Mu mbandu, sambu na bantu ya nkaka ya Azia mukubu ya mbwaki kele kidimbu ya shanse to bankinsi, kansi na bisika ya nkaka ya Afrika, yo ke tendulaka mafwa. Yo vanda bo me yelaka inki mutindu, bantu ke vandaka ti mawi ya mutindu mosi sambu na mikubu ya nkaka. Bika beto tadila mikubu tatu mpi bupusi na yo na zulu na nge.

MBWAKI ke monanaka pwelele kibeni. Mbala mingi mukubu ya mbwaki ke monisaka ngolo, mvita mpi kigonsa. Yo kele mukubu yina ke salaka nde ntima kubula ntinu-ntinu mpi yo lenda tomisa mutindu bima ke nikamaka na estoma, yo ke matisaka mpema, mpi tansio.

Na Biblia, ngogo ya Kiebreo, ya bo ke balulaka na “mbwaki” me katuka na ngogo yina ke tendula “menga.” Biblia ke sadilaka mbwaki ya ngolo, sambu na kutubila nkento ya ndumba yina ke fwaka bantu ya me lwata lele ya mbwaki-bule mpi ya mbwaki ya ngolo, me vanda na zulu ya “mbisi mosi ya mfinda ya mbwaki ya ngolo . . . ya kufuluka ti bazina ya ke vweza.”​—Kusonga 17:1-6.

MASA YA SAKA-SAKA me swaswana ti mukubu ya mbwaki, sambu yo ke salaka nde estoma kunika bima malembe-malembe mpi yo ke salaka nde muntu kudiwa mbote. Yo kele mukubu yina ke bwisaka ntima mpi mbala mingi yo ke vandaka kidimbu ya ngemba. Beto ke waka mbote ntangu beto ke monaka masamba mpi bangumba ya me fuluka ti matiti ya mubisu. Mukanda ya Kuyantika yina ke tudila disolo ya lugangu ke monisa nde, Nzambi basisaka matiti ya mubisu mpi bimenina sambu na bantu.​—Kuyantika 1:11, 12, 30.

MPEMBE ke monisaka mbala mingi nsemo, lutaninu, mpi bunkete. Yo ke monisaka mpi bikalulu bonso bumbote mpi kukonda mbi. Mpembe kele mukubu yina Biblia ke tubilaka mingi. Na bambona-meso, bantu mpi bawanzio me lwata bilele ya mpembe yina ke monisaka lunungu mpi bunkete ya kimpeve.  (Yoane 20:12; Kusonga 3:4; 7:9, 13, 14) Bampunda ya mpembe mpi bantu yina me vanda na zulu na yo ya me lwata bilele ya mpembe mpi lino ya bunkete ke monisaka mvita ya lunungu. (Kusonga 19:14) Nzambi ke sadilaka mukubu ya mpembe sambu na kumonisa nde yandi ke ndimaka kulolula masumu, yandi ke tuba nde: ‘Ata masumu na beno kele mbwaki mingi, yo ta kuma mpembe bonso neze.’​—Yezaya 1:18.

Mutindu yina Biblia ke sadilaka mukubu ke monisa nde Nzambi me zaba nde mukubu ke simbaka mawi ya bantu. Mu mbandu, mukanda ya Kusonga tubilaka mambu yina ke salama bubu yai, mu mbandu mvita, nzala, mpi lufwa yina ke katukaka na kukonda madia mpi bamaladi ya mbi. Sambu na kusadisa beto na kuyibuka mambu yina, mbona-meso mosi ya kuyituka ke tubila bantu yina me vanda na zulu ya bampunda yina mikubu na yo kele na ntendula mosi buna.

Ya ntete, mpunda ya mpembe ya ngolo, yina ke tendula mvita ya lunungu ya Yezu Kristu. Ya zole, mpunda ya mbwaki ya tiya-ngolo, yina ke tendula mvita ya makanda. Mpunda ya tatu yina me landa kele ya ndombe ya ngolo, yina ke tendula nzala. Na nsuka, “mpunda mosi ya kunzuluka; muntu yina vandaka na zulu na yo, zina na yandi Lufwa.” (Kusonga 6:1-8) Mukubu ya konso mpunda lenda monisa mutindu beto ke waka na kutadila bantendula ya bampunda yina. Kukonda mpasi, beto lenda yibuka bampunda yai ya kele ti mikubu ya kuswaswana mpi mambu yina yo ke longa beto bubu yai.

Biblia kele ti bambandu mingi yina yo ke sadila mukubu sambu na kutubila bangogo ya kifwani. Ya kieleka, Ngangi ya nsemo, ya mukubu, mpi ya meso ya bantu, ke sadilaka mikubu na mayele yonso sambu na kumonisa bifwanisu yina bawi lenda bakisa mpi kuvila ve. Mukubu ke sadisaka beto na kuvukisa mambu yina beto ke mona. Mukubu ke simbaka mawi na beto. Mukubu lenda sadisa beto na kuyibuka mambu ya mfunu. Mukubu kele dikabu ya kitoko yina Ngangi me pesaka beto sambu na kusepela na luzingu.