Mono vandaka ntete na kimvuka ya ba communiste, kansi inki salaka nde mono ndima mambu ya dibundu mosi ya bantu vandaka kumona nde bo kele bambeni ya leta? Inki mutindu zola ya Yehowa mpi formasio yina yandi pesaka mono sadisaka mono na kuyidika kimuntu na mono na bamvula yina mono vandaka kusala bisalu ya ngolo yina bo vandaka kupesa mono mpi ya mono vandaka kisika ya nkaka?

 Mono butukaka na 1930 na Tabani. Tabani kele bwala mosi na nordi ya Moldavie. Yo kele bwala mosi ya bansukami. Bibuti na mono vandaka kusala kisalu mosi ya ngolo na ferme mosi mpi bantu mingi vandaka kusala kuna. Bo vandaka kusala ngolo mutindu yina sambu na kudisa bana sambanu yina bo vandaka ti bo. Beto vandaka ve ti bima mingi ya kudia. Mama na mono vandaka mundimi ya eglize ya Orthodoxe ya Russie mpi papa vandaka mundimi ya Katolika. Mbala mingi bo vandaka kutubila mambu ya mbi yina banganga-nzambi vandaka kusala.

 Mono manisaka nzo-nkanda ti bamvula 18. Mono kumaka muntu ya kimvuka Komsomol. Yo vandaka kimvuka mosi ya batoko yina vandaka kupanza malongi ya ba communiste. Lukanu ya kimvuka yai vandaka ya kupesa bantu yina ta kota na kimvuka yango formasio. Bo ponaka mono nswalu sekretere ya kimvuka yai na kisika yina beto vandaka. Bo vandaka kulonga nde bantu yonso kele bampangi, yo vanda babakala mpi bankento. Bo kele kiteso mosi mpi bo fwete sadila bo mambu ya mbote. Malongi yai vandaka kusepedisa mono. Kansi ntangu mono vandaka kumona mambu ya kukonda lunungu mpi kupesa avoka (corruption) yina vandaka kusalama kisika mono vandaka, mono vandaka kumona nde kele ti kima mosi ya me konda mono.

 Mutindu mono vandaka muntu ya kimvuka Komsomol, mono vandaka ve ti kima ya nkaka ya kusala. Yo vandaka kulomba nde mono zitisa kaka bansiku yina vandaka kukatuka na luyalu ya Union soviétique, a bansiku ya vandaka kutuba nde beto fwete kanga ba-eglize mpi kupanza bimvuka yina vandaka kusala mambu ya lusambu. Bambangi ya Yehowa vandaka na bwala yina beto vandaka. Mono vandaka kumona nde bo kele bantu ya masonga mpi ya ngemba. Ata mpidina, mono vandaka kutadila bo bonso bantu ya ke ndimaka mambu ya kimvuka mosi buna kukonda kuyindula. Kansi mono zabaka ve nde ntama mingi ve, Mbangi mosi ya Yehowa ta pesa bamvutu na bangiufula mingi yina mono vandaka kudiyula sambu na luzingu.

 Ngwasi na mono Dimitri vandaka kuzinga bwala mosi ti mono. Yandi vandaka Mbangi ya Yehowa. Kilumbu mosi na 1952 na nsungi yina bo ke bingaka printemps, yandi yulaka mono nde: “Gueorgui, inki mutindu nge ta sadila luzingu na nge?” Kaka yandi mpamba muntu vandaka kutudila mono dikebi ya mingi. Yo yina yandi yulaka mono ngiufula ya mutindu yina. Na kutuba masonga, mono vandaka ti bangiufula mingi na ntu kansi mono vandaka ve ti bamvutu na yo. Mu mbandu, mono vandaka kudiyula mbala na mbala nde: ‘Kana Nzambi kele, sambu na nki yandi me bikaka nzila na bampasi mingi mutindu yai?’ Na bilumbu nana yina landaka, Dimitri pesaka bamvutu na bangiufula na mono na nsadisa ya Biblia. Bilumbu ya nkaka, beto vandaka kutubila mambu ya Nzambi tii na ngunga ya tatu ya suka.

 Na nima ya masolo yina, mono bakaka lukanu ya kulonguka Biblia. Mono yantikaka kubakisa nde mono vandaka ti Tata mosi na zulu yina vandaka kuzola mono mingi kibeni. (Nkunga 27:10) Ata mono zabaka ve mambu mingi ya kele na Biblia, zola na mono sambu na Yehowa vandaka kibeni ngolo mpi yo sadisaka mono na kusala mambu yina mono zabaka nde mono fwete sala. Mono katukaka na kimvuka yina ya ba communiste ata mfumu yina beto vandaka ti yandi vandaka kubangisa mono. Na Septembre 1952, bangonda iya na nima ya kuyantika kulonguka Biblia, mono pesaka luzingu na mono na Yehowa mpi mono bakaka mbotika.

 Na ntangu yina, leta buyisaka bisalu ya Bambangi ya Yehowa. Kansi mono vandaka kuzola kumonisa zola na mono sambu na Yehowa na mambu ya mono ke sala. Yo yina mono kumaka volontere sambu na kukwenda kubikila Bambangi ya Yehowa yina vandaka kuzinga na babwala ya pene-pene mikanda. Kusala mpidina vandaka kigonsa, sambu konso muntu yina bantu ya bwala vandaka ve kuzaba, bo lendaka kukwenda kufunda yandi na bapolisi. Nkutu, yo vanda Bambangi ya Yehowa vandaka kuwa mono boma, bo vandaka kumona bonso nde mono kele polisi mosi ya kubumbana mpi ya me kudikotisa na dibundu sambu na kusosa kuzaba mambu yina bo ke salaka, mpamba ve bapolisi mingi vandaka kusala mutindu yina. Kansi bo bakisaka nswalu nde mono vandaka ve muntu yina vandaka kusosa kuzaba na kinsweki mambu ya bo ke salaka. Kaka bangonda zole na nima ya kubaka mbotika, bo kangaka mono mpi bo tubaka nde mono me fwa nsiku ya leta mutindu mono vandaka kubika nde mikanda yina leta buyisaka kuluta.

 Bo kangaka mono sambu na ntangu fioti. Mono salaka kiteso ya mvula mosi na boloko. Na ntangu yina, bo vandaka kuyula mono bangiufula mingi mpi bapolisi vandaka kusosa nde mono yambula Yehowa. Kansi zola na mono sambu na Yehowa kumaka dezia ngolo. Nsuka-nsuka, bo sambisaka mono na meso ya bantu yonso, na mbanza Odessa na insi Ukraine. Na ntangu yina, bibuti na mono mpi bampangi na mono ya babakala mpi ya bankento vandaka ve Bambangi ya Yehowa. Tribinale lombaka bo na kuvanda pana.

 Bo sambisaka mono sambu bo tubaka nde mono kotaka na kadibundu mosi ya kele kigonsa. Bapolisi sosaka kundimisa bibuti na mono mpi bampangi na mono nde mono kele ti maladi ya ntu. Bibuti na mono waka boma. Bo dilaka mpi bo lombaka mono na kuvanda diaka ve Mbangi ya Yehowa. Kansi mono vandaka pima. Mono songaka mama nde: “Kubanga ve. Bo me kusa mono ve. Mono me zwa kima ya mono vandaka kusosa banda ntama, mpi mono ta yambula ve ata fioti.” (Bingana 23:23) Mono zabaka ve mambu mingi ya Biblia, kansi yina mono zabaka sambu na Yehowa fwanaka sambu mono bikala ya kukangama na yandi. Kiteso ya bamvula sambanu na nima, bibuti na mono longukaka mambu mingi na yina me tala mambu ya mono ke ndimaka, ebuna bo mpi bo kumaka Bambangi ya Yehowa.

 Bo zengilaka mono bamvula 15 ya bisalu ya ngolo. Bo tulaka mono na train mpi bo tindaka mono na Kolyma, nziunga mosi ya kele na kati-kati ya kisika mosi ya ke vandaka ti ba camp mingi ya bo ke pesaka bantu bisalu ya ngolo na Sibérie. Sambu na kupusa bantu ya boloko na kulemfukaka kaka, bantu ya vandaka kukengila boloko mpi bapolisi vandaka kubula beto makofi mpi kupimisa beto madia. Na luyantiku, mono kudiyulaka kana mono ta vanda kaka na luzingu.

 Ntangu fioti na nima ya kukota boloko, Bambangi ya Yehowa 34 vandaka dezia na boloko. Ebuna bankaka na kati na bo yulaka mono na mayele nde: “Keti ba Yonadabi kele na kimvuka na nge?” Mono bakisaka mbala mosi nde bo vandaka bampangi na mono ya kimpeve. Kaka Bambangi ya Yehowa bantu lendaka kusadila bangogo ya Biblia bonso yina. Bampangi yai ya zabaka mambu mingi longaka mono na kuzaba mutindu ya kusadila minsiku ya Biblia na ntwala ya mambu ya mpasi mpi bo sadisaka mono na kuyedisa bikalulu ya kimpeve bonso kutadila mambu na mutindu ya mbote.

 Kuna na camp, mono vandaka machiniste. Kilumbu mosi, mono waka Matfeï, nduku mosi ya beto vandaka kusala ti yandi ke tuba nde yandi lenda tanga na ntu bazina ya basantu 50. Mono songaka yandi kima mosi ya mbi sambu na bantu yango yina yandi vandaka kubinga basantu. Matfeï zolaka kubula mono. Kansi mono tinaka. Na nima, mono monaka bampangi ke seka sambu na yo. Mono waka makasi. Mono tubaka na ndinga ya ngolo nde: “Beno ke seka sambu na nki? Mono zolaka kulonga nsangu ya mbote!” Bo yibusaka mono na mawete yonso nde, lukanu na beto kele ya kulonga nsangu ya mbote kansi ve ya kupesa bantu makasi. (1 Piere 3:15) Matfeï vandaka ntete na politiki. Ata yandi vandaka ve kuzitisa luyalu, yandi vandaka kuyituka na kumona mutindu Bambangi ya Yehowa vandaka kuzitisa bantu ya ke kengilaka boloko mpi bamfumu. Na nima, yandi kumaka kusosa kuzaba nsangu yina kele Biblia. Mono ta vilaka ve ata fioti kilumbu yina yandi bakaka mbotika na kati ya tono mosi ya vandaka ti masa ya madidi. Yandi bakaka mbotika ya kubumbana.

 Beto kumaka na camp, ebuna ntangu fioti na nima, bo songaka mono ti bampangi zole ya babakala yina vandaka batoko na kulanda malongi ya politiki. Ntete beto buyaka kukwenda. Beto vandaka kuyindula nde kukwenda kulanda malongi yango ta monisa kibeni nde beto me kuma kukota na mambu ya politiki. (Yoane 17:16) Yo yina, bo kangaka beto bamposo zole na kanzo mosi ya mudidi ya bo ke pesilaka bantu ndola. Ntangu bo basisaka beto, bampangi ya mawete tendudilaka beto nde kana beto ndimaka kukwenda, yo zolaka kibeni ve kumonisa nde beto me kota na mambu ya politiki kaka sambu beto me kwenda. Nkutu, beto lendaka kumona nde yo kele dibaku ya mbote sambu na kulonga nsangu ya mbote. Bampangi yai vandaka kuzola beto mingi. Bo sadisaka beto na kuyedisa mayele na beto mpi na kusadila minsiku ya Biblia na ntwala ya kubaka balukanu.

 Bampangi yina vandaka ntima-nda ntangu bo vandaka kupesa beto formasio mpi yo monisaka pwelele nde Yehowa vandaka kutudila beto dikebi na zola yonso. Mu mbandu, muntu mosi ya boloko vandaka nganga-nzambi. Bo tulaka yandi mfumu yina fwete tadilaka mambu ya mbongo (chef comptable). Konso mbala ya mono vandaka kukutana ti yandi na ntangu ya kudia, yandi vandaka kupesa mono mbote nde: “Mbote, mwana ya Diabulu!” Muntu ya nkaka ya boloko songaka mono nde sambu na kuseka yandi, mono fwete vutudilaka yandi nde: “Mbote papa!” Yo kele kibeni mawa sambu mono salaka mutindu yina. Ebuna, nganga-nzambi yina bulaka mono ngolo. Ntangu bampangi waka mambu yina kuminaka mono, bo sadisaka mono na kubakisa nde mono salaka mbi. (Bingana 29:11) Nsuka-nsuka, mono kwendaka kulomba nganga-nzambi yina pardo.

 Na ntwala nde bo tinda mono na camp yina ya bisalu ya ngolo, mono vandaka kukwenda ya kubumbana na balukutakanu na mpimpa to na suka. Kansi na camp yina, kisika ya kubumbana vandaka ve. Yo yina konso kilumbu, beto vandaka kusala cercle ti bampangi ya nkaka sambu na kutadila baverse ya Biblia yina beto vandaka dezia me sonika na bitini ya bapapie. Beto vandaka kusala yo na meso ya bantu yina ke kengilaka boloko. Lukanu na beto vandaka ya kukanga na ntu baverse mingi ya Biblia mpi ya kuvutukilaka yo mbala na mbala. Kana polisi mosi me kwisa, beto vandaka kumina bapapie na beto.

 Bo basisaka mono na camp na 1959. Na nima, bo nataka mono na nziunga ya Karaganda, na Kazakhstan. Mono vandaka ntete na kimpwanza mpi bo vandaka kukengila mono. Mono lombaka bamfumu nzila sambu na kubaka bilumbu 20 mpi kusala makwela. Mono kwendaka na nziunga ya Tomsk na Russie. Mono zabaka dezia mpangi nkento mosi ya kangamaka na Yehowa mpi ya vandaka kuzola yandi mingi. Zina na yandi Maria. Kaka mutindu yo vandaka kikalulu na mono, mono songaka yandi mbala mosi. Mono songaka yandi nde: “Maria, mono kele ve ti ntangu sambu beto talana ntete na ntwala ya kukwelana. Ndima nde beto kwelana!” Yandi ndimaka mpi beto salaka makwela ya fioti. Maria zabaka nde mono yambulaka ve Yehowa ata mono kutanaka ti bampasi mingi, yandi bakaka bikesa na mono na valere mpi yandi sadisaka mono na kulanda kusadila Yehowa.—Bingana 19:14.

 Na bamvu 1960, beto lendaka ve kulonga nsangu ya mbote nzo na nzo na kimpwanza yonso. Kansi beto vandaka kusadila mabaku yonso sambu na kutubila na dibaku ya mbote mambu ya beto ke ndimaka. Ntangu bo vandaka kubingisa beto na kisika mosi buna to ntangu beto vandaka na konzie, mbala mingi beto vandaka kutubila kivuvu na beto ya luzingu ya mvula na mvula awa na ntoto. Beto vandaka mpi kusala yonso sambu na kuzwa mabaku ya kulonga nsangu ya mbote. Mu mbandu, beto kwendaka kutala banzo yina bo vandaka kuteka. Ebuna ntangu beto vandaka kutala yo ti bankwa na yo ya vandaka kufidisa beto, beto vandaka kunata masolo na beto ti bo na mambu ya kimpeve. Mayele yina beto sadilaka sadisaka mono ti Maria na kuyantika kulonguka Biblia ti bantu sambanu. Bantu yango me kumaka Bambangi ya Yehowa.

 Bantangu ya nkaka, beto vandaka kuzwa dibaku ya kulonga na ntangu yina bantu vandaka kupona bantwadisi ya mpa (élections). Kilumbu mosi, bantu yina vandaka kusala na kimvuka ya bapolisi yina vandaka kusala kisalu na bo ya kubumbana kwisaka na izine yina beto vandaka kusala, mono ti bampangi ya nkaka. Bo yulaka beto na meso ya bantu mingi yina beto vandaka kusala ti bo nde sambu na nki Bambangi ya Yehowa ke salaka ve politiki. Ingénieur yina vandaka mfumu na beto mpi banduku na beto mingi ya kisalu kotilaka beto. Bo songaka bapolisi nde beto ke bakaka ve kisalu na nsaka mpi beto ke vandaka kikesa na kisalu. Mvutu yina bo pesaka bapolisi yina pesaka beto kikesa ya kutendudila bapolisi yango mutindu beto ke tadilaka diambu yina mpi beto tubilaka baverse ya Biblia yina beto kangaka na ntu. Na nima ya kuta kimbangi na kikesa yonso, banduku na beto iya ya kisalu kumaka kusepela ti mambu ya kieleka yina kele na Biblia mpi bo bakaka mbotika na ntwala nde mvula mosi kulunga.

 Na luyantiku ya bamvu 1970, bantu mingi ya ntima ya mbote kumaka Bambangi ya Yehowa na Kazakhstan. Yo yina beto monaka nde yo vandaka mbote nde beto sala lukutakanu ya ntete ya nziunga. Kansi yo lombaka nde beto sala inki sambu bamfumu kuzaba ve nde beto ke sala lukutakanu yina? Beto bakaka lukanu ya kusala lukutakanu ya kilumbu mosi na ntangu yina makwela mosi vandaka kusalama na bwala mosi ya vandaka pene-pene ti Almaty. Lukutakanu na beto yina vandaka bonso makwela ya kieleka mpi lukutakanu ya Bakristu. Bantu kuluta 300 vukanaka ti bantu yina kwelanaka. Nkento na mono ti bampangi-bankento ya nkaka salaka ngolo sambu na kuyidika kisika yina beto ponaka mpi bo lambaka mwa madia ya kitoko. Bantu yina beto bingisaka sepelaka ntete ti malongi ya mbote yina katukaka na Biblia mpi yina bampangi kiteso ya 12 tubilaka na badiskure na bo. Kilumbu yina vandaka kilumbu ya ntete ya mono salaka Diskure yina me katuka na Biblia na ntwala ya bantu mingi.

 Nkento na mono Maria ya mono vandaka kuzola mingi sadisaka mono mingi kibeni luzingu na mono ya mvimba. Yandi vandaka nkento ya mpima mpi ya bulemfu. Yandi vandaka kutula ntangu yonso mambote ya Kimfumu na kisika ya ntete. Yandi vandaka ngolo na nitu, kansi na mbala mosi yandi belaka maladi ya bo ke bingaka ostéoporose mpi yo salaka nde yandi vandaka kaka na mbeto bamvula 16. Lioudmila mwana na beto ya nkento sadisaka mono na kusadisa yandi tii kuna yandi fwaka na 2014.

 Ntangu mono vandaka kumona nkento na mono ke niokwama, mono vandaka kudimona kukonda ngolo. Ata mpidina, beto vandaka kaka kutanga Biblia mpi masolo ya nkaka ya ke vandaka na mikanda mpi ya ke pesaka kikesa ti yandi tii kuna yandi fwaka. Beto vandaka kutubila mbala mingi nsi-ntoto ya mpa. Bantangu ya nkaka, mono vandaka kudila na lweka na yandi kukonda kubasisa ndinga. Kansi konso mbala ya beto vandaka kutanga kima mosi ya me tala mambu ya mbote yina Yehowa me tubaka nde yandi ta sala, yo vandaka kupesa beto kikesa mpi ngolo ya kukanga ntima.—Nkunga 37:18; 41:3.

 Banda kilumbu yina mono monaka sambu na mbala ya ntete nde Yehowa ke zolaka mono, mono ke monaka kaka nde yandi ke sadisaka mono mpi ke tudilaka mono dikebi. (Nkunga 34:19) Ntangu mono vandaka toko mpi mono zabaka ntete ve mambu mingi, mono monaka nde Yehowa ke zolaka mono na mutindu bampangi yina vandaka kusadisa mono na kuyidika kimuntu na mono, vandaka kumonisila mono ntima-nda. Ntangu bo vandaka kuniokula mono na camp yina bo vandaka kupesa beto bisalu ya ngolo, mono monaka nde Yehowa vandaka kusadisa mono na nzila ya Ndinga na yandi. Diaka, yandi pesaka mono ngolo yina mono vandaka ti yo mfunu sambu na kusadisa Maria nkento na mono yina mono vandaka kuzola mingi tii na lufwa na yandi. Bubu yai, mono lenda tuba na masonga yonso nde zola na mono sambu na ya Yehowa me sadisaka mono luzingu na mono ya mvimba.