1, 2. Tendula nzietelo ya Maria mpi kikuma yina yo vandaka mbi sambu na yandi.

MARIA vandaka kunwana sambu na kuvanda mbote na zulu ya mpunda yina ke nata yandi tuka bangunga mingi dezia. Na ntwala na yandi, Yozefi vandaka kutambula na makulu na nzila yina sambu na kukwenda na Betelemi, bwala mosi ya ntama. Maria waka diaka nde mwana ke nikana na divumu na yandi.

² Divumu ya Maria salaka dezia bangonda mingi; Biblia ke tuba pwelele nde na ntangu yina “yandi vandaka pene-pene ya kubuta.” (Luka 2:5) Ntangu bo ke luta na bilanga yina kele na nzila, ziku bantu ya nkaka yina vandaka kusala bilanga yango yambulaka ntete kubundula to kukuna, mpi vandaka kudiyula sambu na nki nkento yina kele ti divumu ya bangonda mingi mpidina ke sala nzietelo. Inki tindaka Maria na kuyambula Nazareti mpi kusala nzietelo yai ya nda?

3. Inki mukumba Maria bakaka, mpi nki beto ta longuka na yina me tala yandi?

³ Mambu yantikaka mwa bangonda na ntwala, ntangu mwana-nkento yai ya Muyuda bakaka mukumba mosi yina ata muntu mosi ntete ve me bakaka. Yandi ta buta mwana yina ta kuma Mesia, Mwana ya Nzambi! (Luka 1:35) Ntangu yandi finamaka na kubuta, mfunu ya kusala nzietelo yai basikaka. Na nzietelo yina, Maria kutanaka ti mambu mingi ya mpasi yina tulaka lukwikilu na yandi na kumekama. Bika beto tadila mambu yina sadisaka yandi na kubikala ngolo na kimpeve.

4, 5. (a) Sambu na nki Yozefi ti Maria vandaka kukwenda na Betelemi? (b) Nsiku ya Kaisala lungisaka nki mbikudulu?

⁴ Kaka Yozefi ti Maria ve vandaka kusala nzietelo. Ntama mingi ve Kaisala Augusti basisaka nsiku nde, konso muntu fwete kwenda na bwala na yandi ya kisina sambu na kusonikisa zina; yo lombaka nde bantu kukwenda na mbanza na bo ya kisina sambu na kusonikisa zina. Yozefi salaka inki? Disolo yango ke tuba nde: “Yo yina, Yozefi mpi katukaka na Galilea, na mbanza Nazareti, mpi kwendaka na Yudea, na mbanza ya Davidi, ya bo ke bingaka Betelemi, sambu yandi vandaka muntu ya nzo mpi ya dibuta ya Davidi.”—Luka 2:1-4.

⁵ Kaisala basisaka ve nsiku yina kukonda kikuma. Mbikudulu  mosi yina bo sonikaka kiteso ya bamvu-nkama nsambwadi na ntwala tubaka nde, Mesia ta butuka na Betelemi. Kuvandaka mpi ti mbanza mosi na zina Betelemi na kitamina ya bakilometre 11 ti Nazareti. Kansi, mbikudulu yina tubaka nde, Mesia ta basika na “Betelemi-Efrata.” (Tanga Mishe 5:1.) Sambu na kukuma na ka bwala yina ya Nazareti, bantu vandaka kusala kiteso ya bakilometre 130 na nzila ya bangumba-bangumba na kuzengaka na Samaria. Yozefi vandaka kukwenda na Betelemi yina, sambu yo vandaka bwala ya ba-nkaka ya Ntotila Davidi mpi Yozefi ti nkento na yandi vandaka bantu ya dibuta yango.

6, 7. (a) Sambu na nki nzietelo na Betelemi lendaka kuvanda mpasi sambu na Maria? (b) Kuvanda nkento ya Yozefi vandaka ti nki bupusi na balukanu ya Maria? (Tala mpi noti na nsi ya lutiti.)

⁶ Keti Maria ta ndima lukanu yina Yozefi bakaka ya kuzitisa nsiku yina? Nkutu, nzietelo yina ta vanda mpasi sambu na yandi. Ziku yo vandaka na luyantiku ya nsungi ya madidi (automne) mpi sambu kisiwu vandaka kukwenda na nsuka na yo, bamvula ya fioti lendaka kuyantika kunoka. Katula yo, bangogo ‘tombukaka na Galilea’ kele mfunu, sambu Betelemi vandaka na zulu ya ngumba ya bametre 760—mpi diambu ya nkaka yina salaka nde nzietelo yina kuvanda mpasi kele nde, na nima ya kutambula bilumbu mingi, Maria fwete mata ngumba mosi ya nda sambu na kukuma na Betelemi. Ziku kumata ngumba yina ta baka ntangu mingi kuluta, sambu mutindu divumu ya Maria kumaka nene, yo lendaka kulomba nde yandi pema mingi na nzila. Mpi mwana-nkento yonso yina me kuma pene-pene ya kubuta ke zolaka kuvanda pene-pene ya nzo na yandi, kisika dibuta mpi banduku na yandi ta vanda ya kuyilama sambu na kusadisa yandi kana  misongo me yantika. Yo lombaka mpenza kikesa sambu nde Maria kusala nzietelo yai.

⁷ Ata mpidina, Luka sonikaka nde Yozefi kwendaka “sambu na kusonikisa zina ti Maria.” Yandi ke tuba mpi nde, na ntangu Maria “kumaka dezia nkento na yandi.” (Luka 2:4, 5) Sambu Maria kumaka nkento ya Yozefi, balukanu yina yandi lendaka kubaka vandaka na bupusi mingi na zulu na yandi. Yandi vandaka kumona nde, bakala na yandi vandaka mfumu na yandi ya kimpeve, mpi yandi vandaka kundima balukanu ya bakala na yandi sambu na kulungisa mukumba yina Nzambi me pesaka bankento ya kuvanda nsadisi. * Maria vandaka kulemfukila bakala na yandi, mpi na mutindu yina yandi monisaka lukwikilu na yandi.

8. (a) Ziku, nki pusaka diaka Maria na kukwenda na Betelemi ti Yozefi? (b) Na nki mutindu mbandu ya Maria ke pesa kikesa na bantu ya kwikama?

⁸ Ziku inki diambu ya nkaka pusaka Maria na kulemfuka? Keti yandi zabaka mbikudulu yina tubaka nde, Mesia ta butuka na Betelemi? Biblia me tuba kima ve. Beto lenda tuba ve nde yandi zabaka ve, sambu bantwadisi ya mabundu mpi nkutu bantu mingi zabaka diambu yina. (Mat. 2:1-7; Yoa. 7:40-42) Maria zabaka Masonuku mbote-mbote.  (Luka 1:46-55) Ata Maria bakaka lukanu ya kusala nzietelo sambu na kulemfukila bakala na yandi, nsiku mosi ya leta, mbikudulu ya Yehowa—to sambu na bikuma yina yonso—yandi bikaka mbandu ya mbote kibeni. Yehowa ke sepelaka mingi na babakala mpi na bankento yina ke monisaka kudikulumusa mpi bulemfu. Na nsi-ntoto ya bubu yai yina bantu mingi ke yindulaka nde bulemfu kele ve mfunu, mbandu ya Maria ke pesa kikesa na bantu yonso ya kwikama.

9, 10. (a) Ziku Maria ti Yozefi yindulaka inki ntangu bo vandaka kupusana pene-pene ya Betelemi? (b) Yozefi ti Maria lalaka wapi, mpi sambu na nki?

⁹ Ntembe kele ve nde, ntima ya Maria lembamaka ntangu yandi kumaka kumona Betelemi na ntama. Ntangu bo vandaka kumata na bangumba mpi kuluta na bilanga ya olive ya nsuka yina bo fwete katula bambuma na yo, ziku Maria ti Yozefi yindulaka diambu yina salamaka na bwala yai ya fioti. Kaka mutindu profete Mishe tubaka, mbanza yai vandaka fioti kibeni sambu na kutanga yo na kati ya bambanza ya Yuda; ata mpidina yo vandaka mbanza yina Bozi, Noemi, mpi na nima Davidi, butukaka, bamvula kuluta funda mosi na ntwala.

¹⁰ Maria ti Yozefi monaka nde, bwala vandaka ya kufuluka ti bantu. Bantu ya nkaka kwisaka kusonikisa bazina na ntwala na bo, mpidina bo zwaka ve kisika na suku ya kulala. * Yo yina, bo ndimaka kulala na nzo ya bambisi. Beto lenda meka kumona na mabanza mutindu Yozefi ke kudiyangisa ntangu yandi ke mona nkento na yandi ke nwana ti mpasi yina yandi me waka ntete ve, mpi yo ke kukuma kaka ngolo. Misongo na yandi yantikaka na kisika yina ya mbi kibeni.

11. (a) Sambu na nki bankento yonso lenda bakisa mawi ya Maria? (b) Na nki mitindu Yezu vandaka “mwana ya ntete”?

¹¹ Nkento yonso lenda bakisa mawi ya Maria. Kiteso ya bamvula 4000 na ntwala, Yehowa tubaka nde bankento yonso ta waka mpasi na ntangu ya kubuta sambu na disumu yina bantu me bakaka na Adami. (Kuy. 3:16) Ntembe kele ve nde, Maria mpi waka mpasi yina. Luka ke tubila ve mpasi yina yandi waka kansi yandi ke tuba kaka nde: “Yandi butaka mwana ya bakala, mwana ya ntete.” (Luka 2:7) Ee, ‘mwana na yandi ya ntete,’ butukaka—mwana ya ntete ya Maria na kati ya bana mingi yina yandi butaka; Maria butaka kiteso ya bana nsambwadi. (Mar. 6:3) Kansi, mwana yai ta vanda ya kuswaswana. Yandi vandaka kaka ve mwana na yandi ya ntete kansi yandi vandaka mpi “mwana ya ntete ya lugangu yonso” ya Yehowa, Mwana mosi kaka ya kubutuka ya Nzambi!—Bakol. 1:15.

12. Maria tulaka bebe na wapi, mpi nki mutindu kisika yango me swaswana ti bansaka, bifwanisu mpi bansonga ya lubutuku yina bo ke songaka?

¹² Yo kele na ntangu yai disolo yango ke yika diambu mosi yina me zabanaka mingi: “Yandi ziungaka yandi na lele mpi tulaka yandi  na kidikilu.” (Luka 2:7) Bansaka, bifwanisu mpi bansonga ya lubutuku yina bantu ke salaka na nsi-ntoto ke monisaka diambu yai na mutindu ya mbi. Kansi, beto tadila bukieleka na yo mpenza. Kidikilu kele dilonga to kima yina bo ke sadilaka sambu na kudisa bambisi na baferme. Beto vila ve nde dibuta yai vandaka kulala na nzo ya bambisi, kisika yina mbala mingi ke vandaka ve ti mupepe ya mbote mpi ke vandaka ve bunkete, yo vanda na ntangu yina to bubu yai. Na kutuba ya masonga, inki bibuti ta pona kisika ya mutindu yina sambu nde mwana na bo kubutuka kuna kana bo lenda pona kisika ya nkaka? Bibuti mingi ke zolaka mambote ya bana na bo. Ntembe kele ve nde, Maria ti Yozefi vandaka mpenza na mfunu ya kupesa Mwana ya Nzambi mambu ya kuluta mbote!

13. (a) Na nki mutindu Maria ti Yozefi salaka yonso yina bo lendaka? (b) Inki mutindu bibuti ya mayele bubu yai, ke zabaka mambu ya kutula na kisika ya ntete mutindu Yozefi ti Maria salaka?

¹³ Kansi, bo bikaka ve nde mambu yina kulembisa bo; bo salaka yonso yina bo lendaka kusala. Mu mbandu simba nde sambu na kutanina mwana, Maria fikaka mwana bilele mpi na nima na mawete yonso ladisaka yandi malembe na kidikilu. Maria zikisaka nde, mwana ta vanda na kisika ya mwa-tiya mpi ya lutaninu. Ntembe kele ve nde, Maria bikaka ve nde mambu ya mbi yina bo kutanaka ti yo na kisika yina kukatula dikebi na yandi na kusala yonso yina yandi lendaka kusala. Yandi ti Yozefi, zabaka nde kima ya kuluta mfunu yina bo lendaka kusala sambu na mwana yina vandaka kukeba yandi na kimpeve. (Tanga Kulonga 6:6-8.) Bubu yai, bibuti ya mayele ke tulaka mpi mambu ya kimpeve na kisika ya ntete na ntangu bo ke sansaka bana na bo na nsi-ntoto yai ya bantu kele bansukami na kimpeve.

14, 15. (a) Sambu na nki bangungudi vandaka ti mpusa ya ngolo ya kumona mwana? (b) Bangungudi salaka nki na mambu yina bo monaka na nzo ya bambisi?

¹⁴ Na mbala mosi, makelele mosi bebisaka pima yina vandaka na kisika yina. Bangungudi kotaka nswalu na nzo ya bambisi mpi vandaka ti mpusa ya ngolo ya kumona dibuta yina mpi mingi-mingi mwana. Bantu yai vandaka na kiese mingi mpi yo vandaka kumonana na baluse na bo. Bo katukaka na bangumba, kisika bo vandaka kuzinga ti bitwisi na bo mpi kwisaka ntinu. * Bo zabisaka bibuti yina ya ke yituka, nsangu ya diambu mosi ya kuyituka yina bo katukaka kumona. Na zulu ya ngumba, na kati-kati ya mpimpa, wanzio mosi basikilaka bo na kintulumukina. Nkembo ya Yehowa temunaka kisika yina, mpi wanzio zabisaka bo nde Kristu, to Mesia, katukaka kubutuka na Betelemi.  Bo ta mona mwana yina me lala na kidikilu, bo me fika yandi bilele. Na nima, diambu mosi ya kuyituka kibeni salamaka—kimvuka ya nene ya bawanzio kwisaka mpi kumisaka Nzambi!—Luka 2:8-14.

¹⁵ Yo ke yitukisa ve, kana babakala yai ya kudikulumusa kwisaka ntinu na Betelemi. Ntembe kele ve nde, bo vandaka na kiese ntangu bo monaka bebe yina me lala, kaka mutindu wanzio songaka bo. Bo bumbaka ve nsangu yina ya mbote sambu na bo mosi. “Bo zabisaka mambu yina . . . Mpi bantu yonso yina waka yitukaka sambu na mambu yina bangungudi songaka bo.” (Luka 2:17, 18) Yo ke monana nde, bantwadisi ya mabundu ya bilumbu yina vandaka kumona bangungudi bantu mpamba. Kansi ntembe kele ve nde, Yehowa vandaka kubaka na mbalu bangungudi ya kudikulumusa mpi ya kwikama. Kansi, Maria kudiwaka nki mutindu sambu na kukwisa na bo?

16. Inki mutindu Maria monisaka nde yandi ke yindulaka mingi, mpi yo monisaka nki na yina me tala lukwikilu na yandi?

¹⁶ Ntembe kele ve nde Maria lembaka sambu yandi katukaka kubuta, kansi yandi widikilaka mambu yonso yina bo tubaka na dikebi ya mingi. Mpi yandi sukaka pana ve: “Maria yantikaka kubumba mambu yina yonso, mpi kuyindulula ntendula na yo na ntima na yandi.” (Luka 2:19) Leke yai ya nkento vandaka kuyindula mingi. Yandi zabaka nde nsangu yina wanzio pesaka vandaka mfunu mingi. Yehowa, Nzambi na yandi, zolaka nde yandi zaba mpi yandi bakisa mfunu ya mwana yina mpi kana yandi vandaka nani. Yo yina, yandi sukaka ve kaka na kuwidikila. Yandi bumbaka bangogo yina na ntima na mpila nde, yandi lendaka kuyindulula yo mbala na mbala na bangonda mpi bamvula yina ke kwisa. Yai kele diambu mosi ya mfunu ya ke sadisa beto na kubakisa kikuma yina Maria monisaka lukwikilu na luzingu na yandi ya mvimba.—Tanga Baebreo 11:1.

17. Inki mutindu beto lenda landa mbandu ya Maria na yina me tala bakieleka ya kimpeve?

¹⁷ Keti nge ta landa mbandu ya Maria? Yehowa me fulusaka Ndinga na yandi ti malongi ya kieleka ya mfunu mingi. Kansi, bakieleka yina ta sadisa beto kaka kana beto ke tudila yo dikebi. Beto ke salaka yo ntangu beto ke tangaka Biblia mbala na mbala—kaka ve mutindu beto ke tangaka mikanda ya nkaka, kansi bonso Ndinga ya kupemama ya Nzambi. (2 Tim. 3:16) Na nima, bonso Maria, beto fwete bumba mambu ya kimpeve na ntima na beto mpi kuyindulula yo. Kana beto yindulula mambu yina beto ke tanga na Biblia, mpi ke mona mitindu yina beto lenda sadila mbote-mbote bandongisila ya Yehowa, beto ta sala na mpila nde lukwikilu na beto kuyela.

18. (a) Inki mutindu Maria mpi Yozefi lemfukaka na Nsiku ya Moize ntangu Yezu vandaka ntete mwana? (b) Makabu yina Yozefi ti Maria pesaka na tempelo monisaka nki na yina me tala kimvwama na bo?

¹⁸ Ntangu mwana lungisaka bilumbu nana, Maria ti Yozefi kwendaka kuyotisa yandi na mutindu Nsiku ya Moize vandaka kulomba, mpi bo pesaka yandi zina Yezu mutindu wanzio zabisaka bo. (Luka 1:31) Ebuna, ntangu yandi lungisaka bilumbu 40, bo nataka yandi na tempelo na Yeruzalemi, yina vandaka na kitamina ya bakilometre kiteso ya 10 ti Betelemi, mpi bo pesaka makabu ya kukumisa bunkete yina Nsiku vandaka kulomba sambu na bansukami—mayembe zole to bana zole ya bapizio. Ata kana Yozefi ti Maria waka nsoni sambu bo pesaka ve dimeme ya bakala mpi diyembe mosi bonso bibuti ya nkaka, bo lemfukila kaka Nsiku na mutindu ya kuluta mbote. Ata mpidina, bo bakaka kikesa ya mingi ntangu bo kumaka kuna.—Luka 2:21-24.

19. (a) Inki mutindu Simeoni pesaka Maria bangogo ya nkaka ya kubumba na ntima? (b) Ana salaka nki ntangu yandi monaka Yezu?

¹⁹ Simeoni, bakala mosi ya mununu pusanaka pene-pene ya Maria, mpi zabisaka yandi bangogo yina yandi bumbaka mbote na ntima na yandi. Yehowa silaka Simeoni nde yandi ta mona Mesia na ntwala ya kufwa, mpi mpeve santu ya Yehowa songaka yandi nde Yezu, yina vandaka mwana-fioti, vandaka Ngulusi yina mbikudulu tubilaka. Simeoni songaka mpi Maria nde, kilumbu mosi yandi ta kutana ti mpasi mosi yina yandi ta kangila ntima. Yandi tubaka nde, Maria ta wa bonso nde bo me tobula yandi mbele ya kunwanina. (Luka 2:25-35) Ata bangogo yai pesaka yandi boma, mbala ya nkaka yo sadisaka  Maria na kukanga ntima ntangu mpasi yina kwisaka, bamvula 30 na nima. Katula Simeoni, profete mosi ya nkento, Ana, monaka Yezu mpi yantikaka kutuba sambu na yandi na bantu yonso yina vandaka ti kivuvu ya kumona luguluku ya Yeruzalemi.—Tanga Luka 2:36-38.

20. Inki mutindu kunata Yezu na tempelo vandaka lukanu mosi ya mbote?

²⁰ Yozefi ti Maria bakaka lukanu ya mbote kibeni ya kunata bebe na bo na tempelo ya Yehowa na Yeruzalemi! Mpidina, bo sadisaka mwana na bo na kuvanda ti kikalulu yina yandi landaka luzingu na yandi ya mvimba, ya kukwendaka na tempelo ya Yehowa. Ntangu bo vandaka kuna, bo pesaka makabu na kutadila makuki na bo mpi bo waka malongi yina pesaka bo kikesa. Ntembe kele ve nde ntangu Maria yambulaka tempelo, yandi kumaka ti lukwikilu ya ngolo, ntima na yandi fulukaka ti mambu ya kimpeve ya kuyindulula mpi ya kuzabisa bankaka.

21. Inki beto lenda sala sambu nde lukwikilu na beto kulanda kukuma ngolo, bonso Maria?

²¹ Bubu yai, yo kele diambu ya mbote na kumona bibuti ke landa mbandu yina. Bibuti yina kele Bambangi ya Yehowa mpi bantu ya kwikama ke nataka bana na bo na balukutakanu ya Bukristu. Bibuti yango ke pesaka makabu yina bo kele ti yo mpi bangogo na bo ke pesaka bampangi na bo Bakristu kikesa. Mpi ntangu bo ke vutukaka, bo ke vandaka ngolo mingi na kimpeve, ke fulukaka ti kiese mpi mambu mingi ya kitoko ya kuzabisa bankaka. Yo kele kiese kibeni na kuvukana ti bo! Kana beto sala mpidina, beto ta mona nde lukwikilu na beto ta landa kukuma ngolo, bonso Maria.