1, 2. (a) Inki kisalu Ruti vandaka kusala? (b) Ruti me wa nki diambu ya mbote sambu na Nsiku ya Nzambi mpi bansadi na yandi?

RUTI me fukama pene-pene ya kita ya banti ya orze yina yandi me lokuta kilumbu ya mvimba. Mpimpa me yantika kubwa na bilanga yina kele na nziunga ya Betelemi, mpi bansadi mingi me yantika kukwenda malembe-malembe sambu na kubasika na kielo ya mbanza yina ya fioti ya kele na zulu ya ngumba. Ntembe kele ve nde, Ruti me lemba ngolo na nima ya kusala kisalu yai ya ngolo yantika suka tii nkokila. Ata mpidina, yandi ke landa kaka kusala, mpi me simba nti mosi ya fioti yina yandi ke tuta orze sambu na kubaka mbuma. Ata yandi me sala kisalu ya ngolo, yandi me lutisa kilumbu mosi ya mbote kuluta mutindu yandi vandaka kuyindula.

² Keti ntangu yai mambu me yantika kukwendila mbote sambu na toko yai ya mufwidi? Mutindu beto monaka yo na kapu yina me luta, Ruti bakaka lukanu ya kukangama ti bokilo na yandi Noemi, mpi yandi silaka nde Yehowa Nzambi ya Noemi, ta kuma Nzambi na yandi. Bankento yai zole ya mifwidi ya kukatukaka na Moabi me kuma na Betelemi, mpi kukonda kusukinina Ruti muntu ya Moabi waka nde Yehowa salaka Nsiku mosi ya mbote yina vandaka kusadisa bansukami ya Izraele, tanga mpi banzenza. Mpi ntangu yai yandi me mona nde bansadi ya nkaka ya Yehowa, yina ke lemfukilaka Nsiku yango mpi ke longamaka na yo, ke monisila yandi ntima ya mbote mpi yo me lembika ntima na yandi yina vandaka na mpasi mingi.

3, 4. (a) Inki mutindu Bozi pesaka Ruti kikesa? (b) Inki mutindu mbandu ya Ruti lenda sadisa beto bubu yai na bampasi ya mbongo?

³ Mosi ya bansadi yango kele Bozi, mbuta-muntu ya mvwama yina Ruti vandaka kulokuta bambuma na kilanga na yandi. Bubu yai, yandi me tudila Ruti dikebi mutindu kibuti ke tudilaka mwana na yandi dikebi. Ziku, Ruti ke seka ntangu yandi ke yindula bangogo ya mawete yina Bozi zabisaka yandi sambu na kusikisa yandi na mutindu yandi ke lungisa bampusa ya Noemi mpi sosaka lutaninu na nsi ya mapapu ya Yehowa, Nzambi ya kieleka.—Tanga Ruti 2:11-14.

⁴ Ata mpidina, ziku Ruti ke kudiyangisa sambu na luzingu na yandi ya bilumbu ke kwisa. Sambu yandi kele nzenza mpi kele ve ti bakala to mwana, inki mutindu yandi ta lungisa bampusa na yandi mpi ya Noemi na bamvula yina ke kwisa? Keti kulokuta bambuma na bilanga ta lungisa mpenza bampusa na bo? Mpi nani ta sadisa yandi ntangu  yandi ta kuma mununu? Beto ke bakisa kikuma yina Ruti ke kudiyangisa na mambu yina. Na nsi-ntoto ya bubu yai, bantu mingi ke niokwama na mpasi ya mbongo mpi bamingi ke kudiyangisa sambu na basusi ya mutindu mosi. Ntangu beto ke longuka mutindu yina lukwikilu ya Ruti sadisaka yandi na kununga bampasi, beto ta longuka mambu mingi na mutindu yina beto lenda landa mbandu na yandi.

5, 6. (a) Inki ke monisa nde kilumbu ya ntete yina Ruti lokutaka bambuma na kilanga ya Bozi lutaka mbote mpenza? (b) Noemi tubaka nki ntangu yandi monaka Ruti?

⁵ Ntangu Ruti me manisa kututa mbuma ya orze mpi kuvukisa yo kisika mosi, yandi me mona nde yandi me lokuta kiteso ya Efa mosi to balitre 22 ya orze. Kizitu ya bima yina yandi me nata lenda vanda ya bakilo 14! Mbala ya nkaka, yandi kangisaka yo na dibuki na lele mosi, mpi tulaka yo na ntu, mpi na nima yantikaka kuvutuka na Betelemi na nkokila.—Ruti 2:17.

⁶ Noemi vandaka na kiese ya kumona bokilo na yandi yina yandi ke zolaka mingi mpi ziku yandi yitukaka ntangu yandi monaka Ruti ti kizitu yina ya bambuma ya orze. Ruti nataka mpi mwa madia yina bikalaka ya Bozi pesaka bansadi na yandi, ebuna bo zole ke dia mwa madia yango. Noemi me yula Ruti nde: ‘Wapi nge kwendaka kulokuta bambuma bubu yai? Nge kwendaka kusala na kilanga ya nani? Nzambi kusakumuna muntu yina sadisaka nge.’ (Ruti 2:19) Noemi vandaka kutudila Ruti dikebi; yandi monaka nde sambu Ruti kwisaka ti bambuma mingi yo fwete vanda nde muntu mosi monisilaka mufwidi yai ntima ya mbote.

7, 8. (a) Noemi bakisaka nde ntima ya mbote ya Bozi katukaka na nani, mpi sambu na nki? (b) Inki mutindu Ruti monisaka diaka zola ya kwikama na bokilo na yandi?

⁷ Bo zole yantikaka kusolula, mpi Ruti zabisaka Noemi mutindu Bozi monisilaka yandi ntima ya mbote. Noemi waka kiese mpi tubaka nde: ‘Yehowa yina ke salaka mambu ya mbote na bantu yina ke zinga ti na bayina me fwaka, kusakumuna yandi.’ (Ruti 2:20) Noemi monaka nde ntima ya mbote yina Bozi monisaka katukaka na Yehowa, yina ke pusaka bansadi na yandi na kukaba mpi ke sila na kusakumuna bo sambu na ntima ya mbote yina bo ke monisaka. *—Tanga Bingana 19:17.

⁸ Noemi siamisaka Ruti na kundima dibanza ya Bozi ya kulanda kulokuta mbuma na kilanga na yandi mpi kubikala na lueka ya bana-bankento ya nzo na yandi sambu bana-babakala yina vandaka  kukatula bambuma kuyangisa yandi ve. Ruti widikilaka ndongisila yina. Mpi yandi landaka “kuzinga ti bukilo na yandi.” (Ruti 2:22, 23) Bangogo yina ke monisa diaka kikalulu ya mbote yina Ruti monisaka—zola ya kwikama. Mbandu ya Ruti lenda siamisa beto na kudiyula kana beto ke pesaka bantu ya dibuta na beto lukumu, ke sadisaka bo na kwikama yonso mpi ke pesaka bo lusadisu ntangu bo ke vandaka ti mfunu na yo. Yehowa ke kondaka ve kumona zola ya kwikama ya mutindu yina.

9. Inki beto lenda longuka na Ruti mpi Noemi na yina me tala dibuta?

⁹ Keti Ruti mpi Noemi salaka mpenza dibuta? Bantu ya nkaka ke tubaka nde, dibuta fwete vanda ti bakala, nkento, mwana-bakala, mwana-nkento, ba-nkaka mpi bantu ya nkaka. Kansi, mbandu ya Ruti mpi Noemi ke yibusa beto nde bansadi ya Yehowa lenda sala nde kiese, mawete mpi zola kuvanda na kati ya dibuta na bo, ata yo kele ya fioti mpenza kana bo ke kangula ntima na bo ntangu bo ke solula. Keti nge ke sepelaka na bantu ya dibuta na nge? Yezu yibusaka balongoki na yandi nde, dibundu ya Bukristu lenda kuma dibuta sambu na bantu yina me konda dibuta ya kieleka.—Mar. 10:29, 30.

10. Na nki mutindu Noemi zolaka kusadisa Ruti?

¹⁰ Yantika nsungi ya kukatula bambuma ya orze na Aprili tii na nsungi ya kukatula bambuma ya ble na Yuni, Ruti landaka kulokuta mbuma na bilanga ya Bozi. Ntangu bamposo ke luta, ntembe kele ve nde Noemi vandaka kuyindula mutindu yandi lendaka kusadisa bokilo na yandi yina yandi vandaka kuzola mingi. Ntangu bo vandaka na Moabi, Noemi zabaka mpenza nde yandi vandaka ve ti makuki ya kusadisa Ruti na kuzwa bakala ya nkaka. (Ruti 1:11-13) Kansi, ntangu yai mabanza na yandi me soba. Yandi me kwenda pene-pene ya Ruti mpi me zabisa yandi nde: “Mwana na mono, mono fweti sosila nge bakala [kisika ya kupema] yina lenda sadisa nge.” (Ruti 3:1) Na bilumbu yina, bibuti vandaka ti kikalulu ya kusosila bana na bo nkwelani, mpi Ruti kumaka mpenza bonso mwana ya Noemi. Noemi vandaka na mpusa ya kusosila Ruti “kisika ya kupema,” disongidila ngemba mpi lutaninu yina nkento ke vandaka ti yo na nzo ya bakala na yandi. Kansi Noemi lendaka kusala nki?

11, 12. (a) Ntangu Noemi tubaka nde Bozi kele na ‘nswa ya kusumba’ bo, yandi vandaka kutubila nki ngidika ya mbote yina vandaka na Nsiku ya Nzambi? (b) Ruti salaka nki ntangu Noemi pesaka yandi ndongisila?

¹¹ Ntangu Ruti tangaka zina ya Bozi sambu na mbala ya ntete, Noemi tubaka nde: ‘Muntu yango kele mpangi na beto, mpi yandi kele na nswa ya kusumba beto.’ (Ruti 2:20) Yo ke tendula nki? Nsiku yina Nzambi pesaka bantu ya Izraele vandaka ti ngidika mosi ya mbote sambu  na mabuta yina vandaka kuniokwama sambu na kinsukami to na lufwa ya muntu mosi ya dibuta. Kana nkento yina kele mufwidi kele ve ti bana, yandi vandaka ti susi ya mingi sambu zina ya bakala na yandi lendaka kuvila kimakulu. Kansi, Nsiku ya Nzambi vandaka kupesa nswa nde mpangi-bakala ya muntu yina fwaka kukwela nkento yina ya mufwidi sambu na kubuta ti yandi mwana yina lendaka kubaka zina ya bakala na yandi yina me fwaka mpi bo lendaka kutanina difwa ya dibuta yina. *—Kul. 25:5-7.

¹² Noemi zabisaka Ruti bangidika yina yandi bakaka sambu na makwela yina. Beto lenda mona na mabanza mutindu Ruti ke yituka ntangu bokilo na yandi ke zabisa yandi diambu yango. Nsiku ya Izraele vandaka ntete ya mpa sambu na Ruti; mpi binkulu na yo mingi vandaka kaka ya mpa sambu na yandi. Ata mpidina, sambu yandi vandaka kuzitisa Noemi Ruti widikilaka na dikebi mambu yonso yina Noemi songaka yandi. Ndongisila yina Noemi pesaka yandi lendaka kumonana bonso diambu mosi ya mpasi to ya nsoni, ata nkutu ya kuvwenza, kansi Ruti ndimaka yo. Yandi tubaka na kudikulumusa yonso nde: “Mono ta sala mambu yonso ya nge me tuba.”—Ruti 3:5.

13. Inki dilongi beto lenda baka na Ruti na yina me tala kundima bandongisila ya bambuta? (Tala mpi Yobi 12:12.)

¹³ Bantangu ya nkaka yo ke vandaka mpasi sambu na batoko na kuwidikila bandongisila ya bambuta to bayina kele ti eksperiansi. Bo ke yindulaka kukonda mpasi nde, bambuta ke bakisaka ve bampasi yina batoko ke kutanaka ti yo. Mbandu ya kudikulumusa ya Ruti ke yibusa beto nde, kuwidikila bandongisila ya mayele ya bambuta yina  ke zolaka beto mpi mambote na beto, ta natila beto balusakumunu mingi. (Tanga Nkunga 71:17, 18.) Kansi nki ndongisila Noemi pesaka Ruti, mpi keti Ruti bakaka balusakumunu na mutindu yandi ndimaka yo?

14. Kisika yina bo vandaka kututa mbuma ya orze vandaka nki mutindu, mpi nki mutindu bo vandaka kusala yo?

¹⁴ Na nkokila, Ruti me kwenda kisika yina bo ke tutaka mbuma; kisika yina bansadi-bilanga me yidikaka ntoto mpi yo me kumaka ngolo mpenza. Mpi bansadi-bilanga ya nkaka ke kwisaka kisika yango sambu na kututa mbuma, kukatula bimpusu mpi kuyungula yo. Mbala mingi, kisika yango vandaka na lueka to na zulu ya ngumba, kisika mupepe ke vandaka ngolo na nima ya midi mpi ntangu nkokila ke zola kuyantika. Sambu na kukabula bimpusu mpi mbuma ya orze, bo vandaka kusadila nsomo ya nene to bapawu sambu na kulosa bambuma na zulu mpidina mupepe vandaka kunata bimpusu na zulu mpi sambu bambuma vandaka kilo yo vandaka kubwa na ntoto.

15, 16. (a) Tendula mutindu mambu salamaka na kisika yina bo ke tutaka mbuma ntangu Bozi manisaka kisalu na nkokila. (b) Inki mutindu Bozi zabaka nde Ruti lalaka na makulu na yandi?

¹⁵ Ruti ke tala na mayele mutindu kisalu ke kwenda na nsuka na nkokila. Bozi ke kengila kisalu ya kukatula bimpusu mpi kuyungula bambuma yina me basisila yandi orze mingi. Na nima ya kudia na kiese yonso, yandi me lala na nsuka ya dibuki na yandi ya mbuma. Yo ke pwelele nde, bantu vandaka kusala mpidina na ntangu yina, mbala ya nkaka sambu na kutanina bambuma na bo na miyibi. Ruti monaka ntangu Bozi me lala na mpimpa. Ntangu yai, yandi fwete sadila ndongisila ya Noemi.

¹⁶ Ruti me kwenda pene-pene mpi ntima na yandi ke bula. Yandi  me mona nde, bakala yango kele na mpongi ya ngolo. Ebuna, kaka mutindu Noemi zabisaka yandi, yandi me kwenda pene-pene ya makulu ya Bozi, me katula lele yina fikaka yo mpi me lala pene-pene na yo. Na nima, yandi ke vingila. Mpi ntangu ke luta. Sambu na Ruti, yo kele bonso nde ntangu yango ta mana ve. Nsuka-nsuka na kati-kati ya mpimpa, Bozi me yantika kutekita. Sambu yandi ke tekita na madidi yandi me kudibenda, ziku sambu na kufika diaka lele na makulu na yandi. Kansi yandi me wa nde muntu mosi kele pana. Biblia ke tuba nde: ‘Yandi yitukaka ngolo na kumona mwana-nkento mosi me lala pene-pene na makulu na yandi!’—Ruti 3:8.

17. Bantu yina ke tubaka nde mambu yina Ruti salaka vandaka ya nsoni ke vilaka nki mambu zole ya mfunu?

¹⁷ Bozi me yula yandi nde: “A, nge nani?” Mbala ya nkaka, ndinga ya Ruti ke monisa nde yandi kele na boma ntangu yandi ke tuba nde: ‘Mono kele nsadi na nge Ruti. Yo yina tula songi ya kazaka na nge na zulu ya nsadi na nge sambu nge kele na nswa ya kusumba mono.’ (Ruti 3:9) Bantu mingi yina ke tendulaka Biblia ke tubaka nde, bangogo ya Ruti mpi mambu yina yandi salaka ke monisa nde yandi vandaka na mpusa ya kuvukisa nitu ti Bozi. Kansi, bo ke vilaka mambu zole ya mfunu. Ya ntete, Ruti salaka mambu yango na kuwakana ti binkulu ya ntangu yina, yina kana beto me sala yo bubu yai, bantu ta bakisa beto ve ata fioti. Yo yina, yo ta vanda kifu na kufwanisa diambu yina ti mambu ya nsoni yina ke salama bubu yai. Ya zole, mambu yina Bozi salaka ke monisa pwelele nde, Ruti vandaka ti bikalulu ya mbote mpi yandi sikisaka yandi.

18. Bozi tubaka nki sambu na kupesa Ruti kikesa, mpi nki kele mambu zole ya ntima ya mbote ya Ruti yina Bozi tubilaka?

¹⁸ Bozi solulaka ti yandi, mpi ntembe kele ve nde ndinga mpi bangogo na yandi ya mawete lembikaka ntima ya Ruti. Bozi tubaka nde: ‘Yehowa kusakumuna nge, mwana-nkento. Nge me songa ntima na nge ya mbote na mambu yina nge me sala ntangu yai mpi yo me luta mambu yina nge salaka ntete. Nge me landa ve bana-babakala, ata bamvwama ata bansukami.’ (Ruti 3:10) ‘Mambu yina Ruti salaka ntete’ ke tendula zola ya kwikama yina Ruti monisaka na mutindu yandi kwisaka ti Noemi yina vutukaka na Izraele mpi landaka kutanina yandi. ‘Mambu yina yandi salaka ntangu yai’ kele mutindu yandi ndimaka kukwela Bozi yina vandaka mbuta-muntu sambu na kutanina zina ya bakala na yandi mpi ya bakala ya Noemi. Bozi zabaka nde, mwana-nkento yai lendaka kusosa bakala na kati ya batoko ya bamvwama to ya bansukami. Ata mpidina, yandi ndimaka kusala mambu ya mbote sambu na Noemi kaka ve kansi mpi sambu na bakala ya Noemi yina me fwaka mpidina zina na yandi kuvila ve na insi na yandi. Yo yina, beto lenda bakisa kikuma yina Bozi sepelaka mingi  na mwana-nkento yai ya vandaka ve kusosa kaka mambote na yandi mosi.

19, 20. (a) Sambu na nki Bozi nwaninaka ve na kukwela Ruti? (b) Na nki mitindu Bozi monisilaka Ruti ntima ya mbote mpi tulaka dikebi na lukumu na yandi?

¹⁹ Bozi ke landa kutuba nde: ‘Ntangu yai kuwa boma ve, Ruti. Mono ta sala mambu yonso ya nge me zola sambu bantu yonso na bwala me zaba nde nge kele nkento ya bikalulu ya mbote.’ (Ruti 3:11) Yandi sepelaka na dibanza ya kukwela Ruti, ziku Bozi yitukaka mpenza ve ntangu Ruti songaka yandi nde yandi kele na nswa ya kusumba yandi. Ata mpidina Bozi vandaka muntu ya lunungu, mpi yandi buyaka kusala mambu kaka sambu na kusepedisa ntima na yandi. Yandi zabisaka Ruti nde, kele ti muntu ya nkaka yina kele na nswa ya kusumba yandi, disongidila mpangi ya pene-pene ya dibuta ya bakala ya Noemi; Bozi fwete kwenda ntete kusolula ti muntu yina sambu na kupesa yandi dibaku ya kukuma bakala ya Ruti.

²⁰ Bozi longisilaka Ruti na kulala diaka mpi kupema tii na ntwala nde suka kutana, mpidina yandi lendaka kukwenda kukonda nde bantu ya nkaka kumona yandi. Bozi vandaka na mfunu ya kutanina lukumu na yandi mpi ya Ruti sambu bantu lendaka kuyindula nde bo salaka mansoni. Ruti lalaka diaka na lueka ya makulu ya Bozi, ziku ntangu yai ti mabanza ya pima na nima ya kubaka mvutu ya mawete yina Bozi me pesa yandi. Na nima, ntangu mwa mpimpa vandaka ntete, Ruti telamaka na mpongi. Bozi fulusaka orze na lele ya Ruti mpi yandi vutukaka na Betelemi.—Tanga Ruti 3:13-15.

21. Inki sadisaka Ruti na kuzabana bonso ‘nkento ya bikalulu ya mbote,’ mpi nki mutindu beto lenda landa mbandu na yandi?

²¹ Ya kieleka, Ruti waka kiese mpenza na bangogo yina Bozi zabisaka yandi nde, yandi zabanaka na bantu yonso bonso ‘nkento ya bikalulu ya mbote’! Ntembe kele ve nde, mpusa na yandi ya kuzaba Yehowa mpi kusadila yandi sadisaka yandi na kubaka lukumu yina. Yandi monisilaka Noemi mpi bantu na yandi ntima ya mbote ti mawa, na mutindu yandi ndimaka kuyikana ti luzingu mpi binkulu yina vandaka ya mpa sambu na yandi. Kana beto landa mbandu ya lukwikilu ya Ruti, beto ta sadila bantu ya nkaka mambu ti luzitu mpi ta zitisa binkulu na bo. Kana beto sala mpidina, beto mpi ta zabana sambu na bikalulu na beto ya mbote.

22, 23. (a) Ziku sambu na nki Bozi pesaka Ruti dikabu yina? (b) Noemi longisilaka Ruti na kusala nki?

²² Ntangu Ruti vutukaka na nzo, Noemi yulaka yandi nde: “Nani? Yina nge mwana na mono?” Mbala ya nkaka Noemi yulaka ngiufula yina sambu mwa mpimpa vandaka ntete mpi yandi vandaka kumona mbote ve. Kansi yandi yulaka mpi ngiufula yina ziku sambu na kuzaba kana kivuvu ya Ruti ya makwela nungaka. Kukonda kusukinina, Ruti zabisaka bokilo na yandi mambu yonso yina bo solulaka ti Bozi. Diaka, Ruti songisaka Noemi dikabu ya orze yina Bozi tindilaka yandi.—Ruti 3:16, 17.

 ²³ Na mayele yonso, Noemi longisilaka Ruti na kubikala na nzo kilumbu yina na kisika ya kukwenda kulokuta mbuma na bilanga. Yandi siamisaka Ruti nde: “Bozi ta vanda pima ve kana yandi me manisa ve mambu yai bubu.”—Ruti 3:18.

24, 25. (a) Inki mutindu Bozi monisaka nde yandi vandaka muntu ya mbote mpi ya kukonda bwimi? (b) Na nki mitindu Yehowa sakumunaka Ruti?

²⁴ Noemi tubaka mambu ya kieleka sambu na Bozi. Bozi kwendaka na kielo ya mbanza, kisika bambuta-bantu ya mbanza ke kutanaka mpi yandi vingilaka tii ntangu yina muntu yina vandaka mpangi ya pene-pene ya bakala ya Noemi ta luta. Na ntwala ya batemwe, Bozi pesaka muntu yango dibaku ya kusumba Ruti, disongidila kukwela yandi. Kansi, bakala yango buyaka mpi tubaka nde kana yandi sala mpidina yandi ta bebisa difwa na yandi. Na nima, kaka na ntwala ya batemwe yina vandaka na kielo ya mbanza, Bozi tubaka nde yandi ta sumba Ruti ti bima yonso ya Elimeleki, bakala ya Noemi mpi yandi ta kwela Ruti nkento ya Maloni, mwana ya Elimeleki. Bozi me monisa kivuvu nde, ‘mpidina bima ya muntu yina fwaka ta bikala kaka na dikanda na yandi, mpi zina na yandi ta vila ve na kati ya bampangi na yandi.’ (Ruti 4:1-10) Bozi vandaka mpenza muntu ya mbote mpi ya kukonda bwimi.

²⁵ Bozi kwelaka Ruti. Na nima Biblia ke tuba nde: ‘Na luzolo ya Yehowa, Ruti bakaka divumu mpi butaka mwana ya bakala.’ Bankento ya Betelemi sakumunaka Noemi mpi kumisaka Ruti sambu yandi vandaka mbote sambu na Noemi kuluta bana-babakala nsambwadi. Na nima, mwana ya Ruti kumaka nkaka ya Davidi, Ntotila ya nene. (Ruti 4:11-22) Mpi Davidi kumaka nkaka ya Yezu Kristu.—Mat. 1:1. *

26. Mbandu ya Ruti mpi Noemi ke yibusa beto nki?

²⁶ Ya kieleka Ruti bakaka balusakumunu mingi; Noemi mpi bakaka balusakumunu na mutindu yandi sadisaka Ruti na kusansa mwana yina bonso mwana na yandi mosi. Disolo ya bankento yai zole ke yibusa beto nde, Yehowa Nzambi ke tulaka dikebi na bantu yonso ya kudikulumusa yina ke salaka kisalu ya ngolo sambu na kulungisa bampusa ya mabuta na bo mpi na bantu yina ke sadilaka yandi na kwikama yonso kumosi ti bansadi na yandi. Yandi ke vilaka ve kusakumuna bansadi ya kwikama yina kele bonso Bozi, Noemi mpi Ruti.