Ihinda Rĩrĩa Mĩtugo Yathũkire O Rĩmwe

HIHI ũngiuga nĩ rĩ mĩtugo yaambĩrĩirie gũthũka o rĩmwe na gĩkĩro kĩnene? Nĩ weyoneire ũndũ ũcio ũgĩkĩka, kana hihi andũ anyu a famĩlĩ kana arata aku nĩo meeyoneire? Andũ amwe maugaga atĩ ũndũ ũcio waambĩrĩirie mwaka wa 1914, rĩrĩa Mbaara ya Mbere ya Thĩ yatuthũkire. Profesa ũmwe wa maũndũ ma historĩ wĩtagwo Robert Wohl aandĩkire ũũ ibuku-inĩ rĩake rĩa The Generation of 1914: “Andũ arĩa maarĩ kuo hĩndĩ ya mbaara ĩyo, nĩ maataũkĩirũo atĩ thĩ nĩ yacenjetie biũ kuuma mweri wa Agosti, mwaka ũcio wa 1914.”

Mũthomi ũmwe wa maũndũ ma historĩ wĩtagwo Norman Cantor aaugire atĩ, “kũndũ guothe, mĩtugo ya andũ ĩrĩa yaambĩtie gũthũka, nĩ yathũkire o na makĩria. Tondũ ateti na anene a thigari meekaga andũ maũndũ moru ta nyamũ hĩndĩ ya mbaara, o na motaaro ma kĩĩndini matingĩagirĩrĩirie andũ gwĩkana maũndũ moru ta nyamũ nginya ũtũũro-inĩ wa o mũthenya. . . . Njũragano nene ĩrĩa yarĩ kuo hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ [1914-18] nĩ yatũmire ũtũũro wage muoroto.”

Mũthomi ũmwe wa historĩ wĩtagwo H. G. Wells aaugire atĩ rĩrĩa andũ meetĩkĩrire ũrutani wa indo kũgarũrũka nĩrĩo mĩtugo yaambĩrĩirie gũthũka na gĩkĩro kĩnene. Nĩkĩ? Andũ amwe meeciragia atĩ mũndũ nĩ nyamũ ĩrĩ na ũũgĩ ũkĩrĩte wa nyamũ iria ingĩ. Mũthomi ũcio, ũrĩa wetĩkĩtie ũrutani wa indo kũgarũrũka aaugire atĩ andũ amwe maaringithanagia andũ na ngui cia gĩthaka, na kwoguo makona atĩ hatiarĩ na thĩna harĩ ngui iria irĩ na hinya gũtharĩkĩra iria itarĩ na hinya.

Hatarĩ nganja, o ta ũrĩa Cantor aaugire, mbaara ya mbere ya thĩ nĩ yacenjirie biũ mawoni ma andũ megiĩ wega na ũũru. Aataarĩirie ũũ: “Andũ nĩ maatigĩte gũtĩa mawoni ma andũ akũrũ megiĩ ũteti, mwĩhumbĩre, na ngomanio.” Kanitha o nacio nĩ ciarĩ na itemi harĩ gũtũma mĩtugo ĩthũke nĩ ũndũ wa gwĩtĩkĩra ũrutani wa indo kũgarũrũka na gwĩkĩra andũ ngoro mathiĩ mbaara-inĩ. Mũnene ũmwe wa njeshi ya Ngeretha wĩtagwo Frank Crozier aaugire atĩ Kanitha cia Gĩkristiano nĩ ciekĩraga andũ ngoro mathiĩ mbaara-inĩ na ikonania atĩ ti ũũru, nacio thigari nĩ ciakenaga nĩ ũndũ wa kũnyitwo mbaru nĩo.

Mawatho Megiĩ Mĩtugo Gũteanĩrio

Mĩaka-inĩ ya 1920 thutha wa Mbaara ya Mbere ya Thĩ, andũ nĩ meekĩrĩire ikeno mũno nginya magĩteanĩria mawatho ma tene megiĩ wega na ũũru na ũndũ o wothe ũgĩĩtĩkĩrĩka. Mũthomi ũmwe wa maũndũ ma historĩ wĩtagwo Frederick Lewis Allen aaugire ũũ: “Mĩaka ikũmi ĩrĩa yarũmĩrĩire mbaara ĩyo no ĩtwo Mĩaka Ikũmi ya Mĩtugo Mĩũru. . . . Andũ aingĩ nĩ maaregire ithimi cia wega na ũũru iria ciarĩ ho, na ũndũ ũcio ũgĩtũma ũkorũo ũrĩ ũndũ mũritũ kũmenya mawatho marĩa magĩrĩirũo kũrũmĩrĩrũo.”

Thĩna mũnene wa kĩĩmbeca ũrĩa warĩ kuo thutha wa mwaka wa 1930 watũmire andũ aingĩ matuĩke athĩni. Gũkinyĩria 1939, nĩ kwagĩire na mbaara ĩngĩ njũru makĩria ĩtagwo Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ. Mabũrũri mangĩ nĩ maambĩrĩirie gũthondeka matharaita moru mũno ma mbaara ũndũ ũrĩa watũmire mathĩna ma kĩĩmbeca manyihanyihe, no ũndũ ũcio ũgĩtũma andũ manyamarĩke na njĩra nene makĩria. Taũni nyingĩ nĩ cianangĩtwo gũkinyĩria mũthia wa mbaara ĩyo; taũni igĩrĩ thĩinĩ wa Japan nĩ ciaanangirũo biũ nĩ mbomu cia atomu! Andũ milioni nyingĩ nĩ maakuĩrĩire kambĩ-inĩ cia kũnyarirĩrũo. Andũ ta milioni 50—arũme, atumia, na ciana—nĩ maakuire hĩndĩ ya mbaara ĩyo.

Hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, andũ meekaga ũrĩa mekwenda handũ ha kũrũmĩrĩra ithimi cia mĩtugo iria ciarũmagĩrĩrũo mbere ĩyo. Kuonekaga atĩ andũ nĩ maatigĩte kwĩgirĩrĩria maũndũ megiĩ ngomanio ihinda-inĩ rĩu. Tondũ gũtirĩ ũndũ wagiragĩrĩria mĩtugo ya andũ mbaara-inĩ, o na mĩciĩ-inĩ na famĩlĩ-inĩ andũ nĩ maatigĩte kwĩgirĩrĩria. Mbaara ĩyo yatũmire andũ mone ũtũũro ũrĩ mũkuhĩ na ũtarĩ na muoroto, na thutha wa mbaara makĩambĩrĩria gũkorũo na muonere o ta ũcio kwerekera kĩhiko na famĩlĩ.

Tondũ andũ nĩ moonaga atĩ no moragwo hĩndĩ o yothe, nĩ meeriragĩria kuonio wendo, o na okorũo no ihinda inini. Mũtumia ũmwe wa kuuma Ngeretha aaugire ũũ agĩtaarĩria mĩtugo ya ũũra-thoni ĩrĩa yarĩ kuo: “Tũtiarĩ andũ aganu, no nĩ mbaara ĩyo yatũmaga.” Nake mũthigari ũmwe wa kuuma Amerika aaugire: “Andũ aingĩ no mone ta twarĩ aganu, no twarĩ ethĩ na nĩ tuoonaga atĩ no tũkue hĩndĩ o yothe.”

Andũ aingĩ, nginya arĩa maarĩ anini hĩndĩ ya mbaara ĩyo, no mathĩnĩkaga nginya ũmũthĩ maririkana maũndũ marĩa meeyoneire. Andũ aingĩ o na nĩ maatigire gwĩtĩkia Ngai na matiataũkagĩrũo nĩ ũndũ ũrĩa mwega na ũrĩa mũũru. Nĩ ũndũ ũcio makĩambĩrĩria gwĩciria atĩ ithimi ciĩgiĩ wega na ũũru iringanaga na ũrĩa maũndũ mahaana.

Ithimi Njerũ cia Mĩtugo

Thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, nĩ gwacabirũo riboti ciĩgiĩ mĩtugo ya andũ ĩgiĩ ngomanio. Ĩmwe ya riboti iria ciacabirũo thĩinĩ wa Amerika (U.S.) mĩaka-inĩ ya 1940 nĩ ya Kinsey Report, ĩrĩa yarĩ na makĩria ma tũratathi 800. Thutha wa riboti ĩyo, andũ nĩ maambĩrĩirie kwarĩrĩria maũndũ megiĩ ngomanio matekũhithĩrĩra, ũndũ ũrĩa ũteekĩkaga mbere ĩyo. Riboti ĩyo nĩ yaguũririe atĩ mĩtugo ya andũ nĩ yathũkire na gĩkĩro kĩnene thutha wa mbaara ĩyo, o na gũtuĩka maũndũ marĩa maarĩ riboti-inĩ ĩyo megiĩ ũrĩa andũ meeingĩragia ngomanio-inĩ cia arũme kwa arũme na atumia gwa atumia na mĩtugo ĩngĩ mĩũru ya ngomanio maacokire gũtuĩka atĩ nĩ mongereirũo cumbĩ.

Kwa ihinda rĩna, andũ nĩ meetuaga atĩ nĩ maatĩĩte ithimi cia wega na ũũru. Kwa ngerekano, thirikari nĩ yageragia kũgirĩrĩria ũndũ o wothe wa waganu gwĩkĩrũo redio-inĩ, thenema-inĩ, na TV-inĩ. No ũndũ ũcio ndwekĩkire ihinda iraya. Mũndũ ũmwe wĩtagwo William Bennett, ũrĩa warĩ minista wa gĩthomo bũrũri-inĩ wa Amerika (U.S.) aaugire ũũ: “Gũkinyĩria mĩaka ya 1960, aikari a Amerika nĩ maambĩrĩirie gũcenjia na ihenya ithimi ciao ciĩgiĩ wega na ũũru.” Na ũguo noguo gwekĩkire mabũrũri-inĩ mangĩ maingĩ. Mĩtugo yathũkire ũguo nĩkĩ mĩaka-inĩ ĩyo?

Mĩaka-inĩ ĩyo ya 1960, atumia nĩ maagĩire na wĩyathi makĩria na andũ magĩcenjia mawoni mao megiĩ ngomanio. Ningĩ tondũ nĩ kwagĩire ndawa cia kũbanga ũciari, andũ nĩ mangĩeingĩririe ngomanio-inĩ mategwĩtigĩra atĩ nĩ mekũgĩa nda. Nĩ ũndũ ũcio, andũ makĩambĩrĩria kwĩingĩria ngomanio-inĩ o na matahikanĩtie.

Ihinda-inĩ o rĩu, ithimi cia mĩtugo ikĩambĩrĩria kũregerio nĩ andũ a mohoro, thenema-inĩ, na TV-inĩ. Thutha-inĩ, mũnene ũmwe wa thirikari ya Amerika aaugire ũũ igũrũ rĩgiĩ tabarĩra iria cioonanagio TV-inĩ: “Tabarĩra icio cionanagia atĩ ũndũ ũrĩa wa bata makĩria nĩ gwĩkenia, atĩ haaro ti njũru, na atĩ ti ũũru gũkomania na andũ aingĩ.”

Mĩaka-inĩ ya 1970, mĩkwa ya video nĩ yaambirie kũhũthĩrũo mũno. Kwoguo, andũ aingĩ nĩ maahotaga kwĩrorera thenema cia ũũra-thoni marĩ kwao mũciĩ iria matangĩathiire kwĩrorera nyũmba-inĩ cia thenema. Na rĩu mũndũ ũrĩ na kompiuta no erorere nginya mbica irĩ na magigi cia ponografĩ arĩ handũ o hothe thĩinĩ wa thĩ.

Rĩu nĩ tuonete moimĩrĩro moru ma ũndũ ũcio. Mũthigari ũmwe wa njera wa Amerika (U.S.) aaugire ũũ: “Mĩaka ikũmi mĩhĩtũku, nĩ ndaaragĩria andũ ethĩ arĩa maahingagĩrũo gũkũ njera ngameera ũhoro wĩgiĩ ithimi cia wega na ũũru. No rĩu andũ ethĩ arĩa mahingagĩrũo matitaũkagĩrũo nĩ ũrĩa ndĩrameera.”

Tũngĩona Ũtaaro Mwega Kũ?

Ndini itingĩhota gũtũhe ũtaaro mwega wĩgiĩ mĩtugo. Handũ ha ndini kũrũmia ithimi cia ũthingu ta ũrĩa Jesu na arũmĩrĩri ake a karine ya mbere meekaga, ciĩingĩranĩtie na thĩ ĩno hamwe na maũndũ mayo moru. Mwandĩki ũmwe aaugire: “Mbaara-inĩ ciothe, andũ a mĩena yothe ĩrĩa ĩrarũa moigaga atĩ marateithio nĩ Ngai.” Mĩaka ĩigana ũna mĩhĩtũku, mũhunjia ũmwe wa ndini taũni-inĩ ya New York aaugire atĩ maũndũ marĩa mabataranagia nĩguo mũndũ atuĩke wa kanitha nĩ manini gũkĩra marĩa mabataranagia nĩguo mũndũ etĩkĩrio kũingĩra mbathi-inĩ.

Hatarĩ nganja, nĩ harabatarania kuoya ikinya rĩa kũgarũrĩra maũndũ thĩinĩ wa thĩ. No nĩ ikinya rĩrĩkũ rĩrabatara kuoywo? Nĩ mogarũrũku marĩkũ marabatarania? Nũũ ũngĩhota kũrehe mogarũrũku macio, na akaamahingia atĩa?