HIHI no ũhote gũthoma Bibilia ya Kĩhibirania? Kwahoteka ndũngĩhota. O na kwahoteka ndũrĩ wona Bibilia ya Kĩhibirania. O na kũrĩ ũguo no wone Bibilia yaku ĩrĩ ya bata mũno weruta ũhoro wĩgiĩ mũthomi ũmwe wetagwo Elias Hutter wa karine ya 16 hamwe na Bibilia ciake igĩrĩ cia Kĩhibirania iria aacabire.

Elias Hutter aaciarirũo mwaka wa 1553 gataũni-inĩ kanini ka Görlitz hakuhĩ na harĩa bũrũri wa Njĩrĩmani ũhakanĩte na mabũrũri ma Poland na Czech Republic. Hutter eerutire rũthiomi rwa Kĩhibirania na Kĩaramu yunivasĩtĩ-inĩ ya Lutheran taũni-inĩ ya Jena. Atanakinyia mĩaka 24 nĩ aatuirũo profesa wa rũthiomi rwa Kĩhibirania taũni-inĩ ya Leipzig. Arĩ na muoroto wa kũrehe mogarũrũku thĩinĩ wa gĩthomo, thutha-inĩ nĩ aambĩrĩirie cukuru taũni-inĩ ya Nuremberg kũrĩa arutwo meerutaga Kĩhibirania, Kĩngiriki, Kĩlatini, na Kĩnjĩrĩmani kwa ihinda rĩa mĩaka ĩna. Hĩndĩ ĩyo, ũndũ ta ũcio ndũngĩahotekire cukuru-inĩ ĩngĩ o yothe kana yunivasĩtĩ.

Mwaka-inĩ wa 1587, Hutter nĩ aarutire Bibilia ya Kĩhibirania ya gĩcunjĩ kĩrĩa kĩũĩkaine mũno ta Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Gĩkũrũ. Bibilia ĩyo yetagwo Derekh ha-Kodesh, ciugo iria irutĩtwo rĩandĩko-inĩ rĩa Isaia 35:8 iria ciugĩte “Njĩra ĩrĩa nyamũre.” Mũbangĩre mũthaka wa ndemwa thĩinĩ wa Bibilia ĩyo watũmire mũndũ ũmwe oige atĩ “maũndũ mothe nĩ maronania ũthaka wa Bibilia ĩno.” No ũndũ ũrĩa watũmaga Bibilia ĩyo ĩkorũo ĩrĩ ya bata mũno nĩ ũrĩa arutwo maamĩhũthagĩra kwĩruta rũthiomi rwa Kĩhibirania.

Nĩguo ũtaũkĩrũo nĩkĩ gĩatũmaga Bibilia ya Kĩhibirania ya Hutter ĩkorũo ĩrĩ ũteithio mũnene, ta wĩcirie moritũ merĩ mũthomi angĩacemanirie namo akĩgeria gũthoma Bibilia na Kĩhibirania. Wa mbere, yandĩkĩtwo na ndemwa ngũrani itoĩyo nĩ andũ aingĩ, na wa kerĩ nĩ atĩ ndemwa iria ciongagĩrĩrũo kĩambĩrĩria-inĩ kana mũthia-inĩ wa kiugo itũmaga mũndũ arigwo kiugo kĩu gĩthondeketwo kuumana na kiugo kĩrĩkũ. Kwa ngerekano, ta wĩcirie kiugo gĩa Kĩhibirania נפשׁ (ne’phesh), kĩrĩa Bibilia ya gĩkũyũ ĩtaũrĩte “roho.” Thĩinĩ wa rĩandĩko rĩa Ezekieli 18:4, kiugo kĩu נפשׁ (ne’phesh) kĩambĩrĩirie na ndemwa ה (ha) na kwoguo cianyitithanio ikarehe kiugo הנפשׁ (han·ne’phesh). Mũndũ ũtoĩ rũthiomi rũu wega no one kiugo הנפשׁ (han·ne’phesh) kĩrĩ ngũrani na נפשׁ (ne’phesh).

Nĩguo Hutter ateithie arutwo ake, nĩ aahũthĩrire njĩra ya ũũgĩ gũcaba—aandĩkire ndemwa imwe na mwandĩko mũmata na iria ingĩ na mwandĩko mũceke. Aandĩkaga kĩhumo gĩa kiugo na mwandĩko  mũmata. Nacio ndemwa iria ciongagĩrĩrũo kĩambĩrĩria-inĩ kana mũthia-inĩ wa kiugo agaciandĩka na mwandĩko mũceke. Ũndũ ũcio nĩ wateithagia arutwo kũmenya kĩhumo gĩa kiugo kĩu na njĩra hũthũ na kwoguo makahota kwĩruta rũthiomi rũu. Bibilia ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References nĩ ĩhũthagĩra njĩra o ta ĩyo gacunjĩ-inĩ ka ũhoro wa magũrũ-inĩ. * Kiugo kĩandĩkĩtwo na mwandĩko mũmata, nacio ndemwa iria ciongagĩrĩrũo kĩambĩrĩria-inĩ kana mũthia-inĩ wa kiugo ikandĩkwo na mwandĩko mũceke. Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrĩ na rangi mwerũ mbica-inĩ kĩronania mwandĩko ũrĩa ũhũthĩrĩtwo Bibilia-inĩ ya Hutter ya Kĩhibirania thĩinĩ wa Ezekieli 18:4, na ũrĩa ũhũthĩrĩtwo ũhoro-inĩ ũrĩa ũrĩ magũrũ-inĩ wa mũhari o ũcio thĩinĩ wa Reference Bible.

Ningĩ Hutter nĩ aacabire Bibilia ĩrĩ na gĩcunjĩ kĩrĩa kĩũĩkaine ta Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ na thiomi 12. Aacabithĩirie Bibilia ĩyo taũni-inĩ ya Nuremberg mwaka-inĩ wa 1599 na kaingĩ ĩtagwo Nuremberg Polyglot. Hutter nĩ eendaga kuongerera Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki na rũthiomi rwa Kĩhibirania. No akiuga atĩ o na “angĩakorirũo ehaarĩirie kũrĩha mbeca nyingĩ biũ” nĩguo akorũo na maandĩko macio ma rũthiomi rwa Kĩhibirania, ndangĩamonire. * Kwoguo agĩtua itua rĩa gũtaũra Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ kuuma rũthiomi rwa Kĩngiriki nginya Kĩhibirania. Hutter aambire gũtigana na maũndũ marĩa mangĩ mothe aarĩ namo nĩguo ataũre, na akĩrĩkia ũtaũri ũcio na mwaka ũmwe tu!

Ũtaũri wa Hutter wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki na rũthiomi rwa Kĩhibirania warĩ mwega na gĩkĩro kĩrĩkũ? Mũthomi ũmwe wa Kĩhibirania ũĩkaine wetagwo Franz Delitzsch wa karine ya 19 aandĩkire ũũ: “Ũtaũri wake wa Kĩhibirania wonanagia ũtaũku wa rũthiomi rũu ũrĩa ũtangĩoneka na Akristiano aingĩ na o na rĩu no ũhũthĩrũo, tondũ kũndũ kũingĩ aahũthĩrĩte ciugo thuure wega na iria ciagĩrĩire biũ.”

Hutter ndatongire kuumana na ũtaũri wake tondũ kuonekaga ta Bibilia ciake itagũrirũo mũno. O na kũrĩ ũguo, wĩra wake ũkoretwo ũrĩ wa bata na ũrĩ na moimĩrĩro mega ma gũtũũra. Kwa ngerekano, Bibilia yake ya Kĩhibirania ya Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ nĩ yacokerirũo na ĩgĩcabwo rĩngĩ mwaka-inĩ wa 1661, nĩ William Robertson na mwaka-inĩ wa 1798, nĩ Richard Caddick. Hutter agĩtaũra kuuma rũthiomi rwa Kĩngiriki rwa tene nĩ eekĩrire kiugo “Jehova” (יהוה, JHVH) kũrĩa kwarĩ na ciugo Kyʹri·os (Mwathani) na The·osʹ (Ngai), harĩa hothe Maandĩko ma Kĩhibirania macokeretwo kana harĩa onaga ta hararĩrĩria Jehova. Ũndũ ũcio nĩ wa mwanya tondũ o na gũtuĩka ataũri aingĩ a Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ matihũthagĩra rĩĩtwa rĩa Ngai, ũtaũri wa Hutter nĩ ũhũthĩrĩte na kwoguo nĩ ũrutaga ũira wĩgiĩ rĩĩtwa rĩa Ngai na njĩra ya kũrĩcokia harĩa rĩarĩ thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki.

Hĩndĩ ĩngĩ ũngĩkona rĩĩtwa rĩa Ngai, Jehova, thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki kana ũrore kohoro ka magũrũ-inĩ thĩinĩ wa Bibilia ya Reference Bible, ũkaririkana wĩra wa Elias Hutter na Bibilia ciake cia mwanya cia Kĩhibirania.