1, 2. Nĩa mangĩgunĩka nĩ gũthoma na ũbarĩrĩru ibuku rĩa Rũĩmbo rũa Suleimani, na nĩkĩ? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

‘O MŨNDŨ araikia ũrĩa ũngĩ riitho na akamũnyita guoko na njĩra ya wendo. Gũtirĩ mũndũ ũtarona atĩ andũ acio nĩ mendanĩte biũ.’ Ũcio nĩguo ũndũ ũrĩa ũrĩ meciria-inĩ ma mũthuri ũmwe wa kĩũngano thutha wa kuohithania mwanake na mũirĩtu. Akamarora magĩkinyũkia wega marĩ kũrĩa kũrĩ na ndĩa ya ũhiki, akeyũria, ‘Hihi kĩhiko gĩkĩ nĩ gĩgwĩtiiria magerio? Hihi o ũrĩa mĩaka ĩgũthiĩ-rĩ, wendo wao ũgũthiĩ ũkĩongererekaga kana nĩ kũnyiha ũkũnyiha?’ Mũthuri na mũtumia mangĩkorũo mendanĩte biũ, kĩhiko kĩao no gĩĩtiirie nginya maũndũ maritũ mũno. No ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, wendo wa andũ aingĩ arĩa mahikanĩtie nĩ ũthiraga na magatigana. Kwoguo, kũrĩ na gĩtũmi kĩega gĩa kwĩyũria ũũ: ‘Hihi kũna wendo no ũtũũre?’

² O na matukũ-inĩ ma Mũthamaki Suleimani wa Isiraeli ya tene, andũ aingĩ matiarĩ na wendo wa ma. Akĩaria ũrĩa andũ maarĩ na mĩthiĩre mĩũru matukũ-inĩ macio, Suleimani aandĩkire ũũ: “Nyonete o mũndũ mũrũme ũmwe thĩinĩ wa andũ ngiri; no ndirĩ ndona mũndũ-wa-nja o na ũmwe thĩinĩ wao othe. Atĩrĩrĩ, ũndũ ũyũ wiki noguo nyonete, atĩ Ngai nĩombire andũ marĩ athingu;  no rĩrĩ, o ene nĩmecarĩirie mawara maingĩ.” (Koh. 7:​26-29) Nĩ ũndũ wa atumia aganu a ndũrĩrĩ ingĩ arĩa maathathayagia Baali, mĩtugo nĩ yathũkĩte mũno matukũ-inĩ ma Suleimani ũũ atĩ ndwarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ we kuona mũndũ mũrũme kana mũndũ-wa-nja warĩ na mĩthiĩre mĩtheru. * O na kũrĩ ũguo, irebeta rĩrĩa aandĩkĩte thĩinĩ wa Rũĩmbo rũa Suleimani mĩaka 20 mbere ĩyo, nĩ rĩonanagia atĩ no kũhoteke mũthuri na mũtumia matũũrie wendo wa ma. Ningĩ nĩ rĩonanagia wega ũrĩa wendo ũcio ũtariĩ na ũrĩa wonanagio. Akristiano arĩa mahikanĩtie na arĩa matahikanĩtie no merute maũndũ maingĩ megiĩ wendo ũcio na njĩra ya gũthoma na ũbarĩrĩru ibuku rĩu rĩa Bibilia.

3. Nĩkĩ no kũhoteke mũthuri na mũtumia makorũo na wendo wa ma?

³ Thoma Rũĩmbo rũa Suleimani 8:6. Ciugo “rũrĩrĩmbĩ rũa Jehova” iria ihũthĩrĩtwo gũtaarĩria wendo cionanĩtie maũndũ maingĩ. Wendo wa ma nĩ “rũrĩrĩmbĩ rũa Jehova” na njĩra ya atĩ Jehova nĩwe Kĩhumo kĩa wendo ũcio. Ombire mũndũ na mũhianĩre wake arĩ na ũhoti wa kuonania wendo. (Kĩam. 1:​26, 27) Thutha wa Jehova kũũmba mũndũ wa mbere Adamu, nĩ aamũheire mũtumia mũthaka wetagwo Hawa. Rĩrĩa Adamu onire Hawa riita rĩa mbere, nĩ aakenire mũno nginya akĩhũthĩra irebeta kuonania ũrĩa aaiguire. Hatarĩ nganja, Hawa nĩ aagucĩrĩirũo mũno nĩ Adamu tondũ ‘aarutĩtwo thĩinĩ wake.’ (Kĩam. 2:​21-​23) Tondũ Jehova nĩ ombĩte andũ marĩ na ũhoti wa kuonania wendo-rĩ, no kũhoteke mũthuri na mũtumia magĩe na wendo mũrũmu na wa gũtũũra kwerekera mũndũ na ũrĩa ũngĩ.

4, 5. Taarĩria na njĩra nguhĩ rũgano rũrĩa rũrĩ thĩinĩ wa Rũĩmbo rũa Suleimani.

⁴ Rũĩmbo rũa Suleimani nĩ rũtaaragĩria na njĩra thaka mũno ũhoro wa wendo ũrĩa ũngĩkorũo gatagatĩ-inĩ ka mũthuri na mũtumia. Rũĩmbo rũu rwarĩtie ũhoro wa mũirĩtu ũmwe wa kuuma gĩcagi-inĩ gĩa Shunemu, kana Shulemu, na mwanake warĩ mũrĩithi. Tondũ Suleimani aambĩte hema hakuhĩ na mĩgũnda ya mĩthabibũ ĩrĩa mũirĩtu ũcio aaroraga, nĩ aathanire arehwo hema-inĩ yake tondũ nĩ aagucĩrĩirio mũno nĩ ũthaka wake. O na kũrĩ ũguo, kuuma o kĩambĩrĩria-inĩ rũĩmbo rũu nĩ ruonanĩtie wega atĩ wendo wa mũirĩtu ũcio warĩ harĩ mwanake ũrĩa warĩ mũrĩithi. O na Suleimani ageria kũmũhenereria nĩguo mendane, mũirĩtu ũcio akoiga ũrĩa arerirĩria gũkorũo hamwe na mwanake ũrĩa endete. (Rũĩm. 1:​4-​14) Thutha ũcio, mwanake ũcio mũrĩithi agoka hema-inĩ na macemania makahũthĩra ciugo thaka cia gũtaarĩria ũrĩa o mũndũ endete ũrĩa ũngĩ.​​—Rũĩm. 1:15-17.

⁵ Thutha ũcio Suleimani agacoka Jerusalemu na agathiĩ na mũirĩtu ũcio, nake mwanake ũcio akarũmĩrĩra mũirĩtu ũcio. (Rũĩm. 4:​1-5, 8, 9) Kĩyo gĩothe gĩa Suleimani gĩa kwenda mendane na mũirĩtu ũcio gĩgatuĩka gĩa tũhũ. (Rũĩm. 6:​4-​7; 7:​1-​10) Macũngĩrĩro-inĩ, mũthamaki akamũrekereria ainũke. Rũĩmbo rũu rũkarĩkĩrĩra na njĩra ya kuonania mũirĩtu ũcio akĩĩrirĩria mwendwa wake ‘atuĩke ta thiya’ nĩguo oke ateng’erete na kũrĩ we.​—Rũĩm. 8:​14.

6. Nĩkĩ ti ũndũ mũhũthũ gũkũũrana arĩa mararia thĩinĩ wa Rũĩmbo rũa Suleimani?

⁶ Rũĩmbo rũa Suleimani nĩ rwĩmbo rũthaka mũno. Gũtuĩkaga nĩruo “rũĩmbo rũrĩa rũkĩrĩte nyĩmbo ciothe.” (Rũĩm. 1:1) O na kũrĩ ũguo, thĩinĩ wa rwĩmbo rũu Suleimani ndaigana kwandĩka marĩĩtwa ma arĩa maaragia. Handũ ha gwĩkĩrĩra maũndũ ta macio, Suleimani eekĩrĩire mũno ciugo iria irĩ thĩinĩ wa rwĩmbo rũu. O na gũtuĩka ndaandĩkire marĩĩtwa, no kũhoteke mũndũ amenye nũ ũraria na njĩra ya kũrora ũndũ ũrĩa aroiga.

7, 8. Mwanake ũcio mũrĩithi na mũirĩtu maahũthĩrire ciugo irĩkũ gũtaarĩria ũrĩa o mũndũ endete ũrĩa ũngĩ? Taarĩria.

⁷ Rũĩmbo rũa Suleimani rũiyũrĩte ciugo cia kuonania ‘wendo’ gatagatĩ ka mũirĩtu na mwanake ũrĩa warĩ mũrĩithi. O na gũtuĩka ciugo iria ihũthĩrĩtwo thĩinĩ waruo cionanagia ũrĩa mĩikarĩre yatariĩ makĩria ma mĩaka 3,000 mĩhĩtũku na no cioneke irĩ ng’eni harĩ athomi a mahinda maya-rĩ, nĩ cia bata mũno na ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa cio ti mũgeni harĩ ithuĩ. Kwa ngerekano, mwanake ũcio akĩaria ũhoro wa maitho mathaka ma mũirĩtu ũcio amaringithanĩtie na “ma ndutura.” (Rũĩm. 1:​15) Nake mũirĩtu ũcio handũ ha kũringithania maitho ma mwanake ũcio na ma ndutura akamaringithania na ndutura cio nyene. (Thoma Rũĩmbo rũa Suleimani 5:​12.) Kũringana na mũirĩtu ũcio, rangi wa kĩũma kĩa riitho rĩa mwanake ũcio woonekaga wega mũno, gĩkoneka gĩtariĩ ta ndutura igĩthambĩra thĩinĩ wa mwĩtha kana iria.

⁸ Ti ciugo ciothe cia wendo ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa rwĩmbo rũu cionanagia ũthaka wa mwĩrĩ. Ta rora ũrĩa mũrĩithi ũcio oigĩte igũrũ rĩgiĩ ũrĩa mũirĩtu ũcio aaragia. (Thoma Rũĩmbo rũa Suleimani 4:​7, 11.) Oigĩte atĩ mĩromo ya mũirĩtu ũcio “nĩ ta magua magĩtaatia ũũkĩ.” Oigire ũguo nĩkĩ? Nĩ tondũ ũũkĩ wa magua-inĩ ũrĩ cama na nĩ mwega gũkĩra ũũkĩ ũrĩa ũtarĩ magua-inĩ. Rĩrĩa oigire ‘nguruĩ ya rũrĩmĩ rũake nĩ ũũkĩ na iria harĩ,’ eendaga kuuga atĩ ciugo ciake nĩ njega na irĩ cama o ta ũũkĩ na iria. Ma nĩ atĩ, rĩrĩa mwanake ũcio eeraga mũirĩtu ũcio atĩ nĩ ‘mũthaka guothe, na ndarĩ na kameni o na kanini,’ ndaaragia tu ũhoro wa ũthaka wake wa mwĩrĩ.

9. (a) Wendo gatagatĩ ka mũthuri na mũtumia ũhutĩtie maũndũ marĩkũ? (b) Nĩkĩ nĩ harĩ bata mũthuri na mũtumia kuonania na ciugo na ciĩko atĩ nĩ mendanĩte?

⁹ Kĩhiko gĩtiagĩrĩire gũkorũo kĩrĩ na heho na gĩtarĩ na wendo. Ma nĩ atĩ, wendo nĩ rũũri rwa kĩhiko gĩa Gĩkristiano. No ũcio nĩ wendo ũrĩkũ? Hihi nĩ wendo wa kwĩima ũrĩa Bibilia ĩtwĩraga twagĩrĩirũo kuonia andũ othe? (1 Joh. 4:8) Hihi nĩ wendo wa thakame ũrĩa andũ monanagia thĩinĩ wa famĩlĩ? Nĩ wendo ta ũrĩa ũkoragwo gatagatĩ-inĩ ka arata a ma? (Joh. 11:3) Kana hihi nĩ wendo ta ũrĩa ũkoragwo gatagatĩ-inĩ ka mũndũrũme na mũtumia? (Thim. 5:​15-​20) Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, wendo wa ma ũrĩa wohanagia mũthuri na mũtumia ũhutĩtie mĩthemba ĩyo yothe ya wendo. Kũgerera ciugo na ciĩko ciaku, no wonie ũrĩa mũhikanĩtie nake atĩ nĩ ũmwendete na mũkorũo na gĩkeno thĩinĩ wa kĩhiko kĩanyu. Mũthuri na mũtumia matiagĩrĩirũo kũreka o na hanini mĩhang’o ya o mũthenya ĩtũme mage mĩeke ya o mũndũ kuonia ũrĩa ũngĩ atĩ nĩ amwendete. Gũkorũo na mĩeke ta ĩyo no gũteithie mũno kũrehe gĩkeno na ũgitĩri ũrĩa wagĩrĩire gũkorũo thĩinĩ wa kĩhiko. Kũringana na ũndũire wa kũndũ kũmwe kũrĩa andũ mabangagĩrũo mũndũ ũrĩa mekũhikania nake, mũthuri na mũtumia no makorũo matoyaine mũno makĩhikania. Nĩguo wendo wao ũkũre na kĩhiko kĩao kĩgaacĩre, nĩ mekũbatara o mũndũ kwĩraga ũrĩa ũngĩ ũrĩa amwendete.

10. Kũririkana ciugo cia wendo iria mũndũ anerwo kũngĩkorũo na moimĩrĩro marĩkũ?

¹⁰ Nĩ harĩ ũguni ũngĩ wa mũthuri na mũtumia kũhũthĩra ciugo na ciĩko cia kuonania wendo. Mũthamaki Suleimani oigĩte atĩ angĩathondekithĩirie mũirĩtu Mũshulamu “makuno kana mathaga ma thahabu maarĩrĩirũo tũbungo twa betha.” Aamũgathĩrĩirie mũno akĩmwĩraga atĩ “athakarĩte ta mweri, na agakembũka ta riũa.” (Rũĩm. 1:​9-​11; 6:​10) O na kũrĩ ũguo, mũirĩtu ũcio aaikarire arĩ o mwĩhokeku harĩ mwanake ũrĩa endete. Nĩ kĩĩ gĩekĩrire mũirĩtu ũcio hinya na gĩkĩmũũmĩrĩria mahinda-inĩ macio atangĩahotire gũcemania na mwanake ũcio? (Thoma Rũĩmbo  rũa Suleimani 1:2, 3.) Nĩ aaririkanaga ciugo cia ‘wendo’ iria eeragwo nĩ mwanake ũcio. Onaga ciugo icio irĩ njega “gũkĩra ndibei” ĩrĩa ĩkenagia ngoro, narĩo rĩĩtwa rĩake rĩkamũhooreria o ta ‘maguta manungi wega magĩitĩrĩrio’ mũtwe. (Thab. 23:5; 104:15) Hatarĩ nganja, kũririkana ciugo cia wendo iria mũndũ anerwo no gwĩkĩre wendo hinya. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, harĩ bata mũthuri na mũtumia o mũndũ erage ũrĩa ũngĩ kaingĩ ũrĩa amwendete.

11. Arĩa matahikanĩtie mangĩĩruta atĩa kuumana na ciugo iria mũirĩtu Mũshulamu eerire andũ-a-nja a Jerusalemu?

¹¹ Ningĩ Rũĩmbo rũa Suleimani nĩ rũheaga Akristiano arĩa mataingĩrĩte thĩinĩ wa kĩhiko motaaro, na makĩria arĩa maracaria mũndũ wa kũhikania nake. Mũirĩtu ũcio ndaarĩ na wendo o na hanini kwerekera Suleimani. Eehĩtithirie andũ-a-nja a Jerusalemu, akĩmera ũũ: “Mũtikoimbuthũre rũendo, o na kana mũrũarahũre, o nginya rũĩyendere o ruo rũene.” (Rũĩm. 2:7; 3:5) Aamerire ũguo nĩkĩ? Tondũ ti ũndũ mwagĩrĩru gũkũria wendo ta ũcio harĩ mũndũ o wothe weyumĩria. Na githĩ ndũkĩrĩ ũndũ wa ũũgĩ harĩ Mũkristiano ũrenda kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko gweterera arĩ na ũkirĩrĩria nginya rĩrĩa akona mũndũ ũrĩa angĩhota kwenda biũ!

12. Nĩ kĩĩ gĩatũmire mũirĩtu Mũshulamu ende mwanake mũrĩithi?

¹² Nĩ kĩĩ gĩatũmire mũirĩtu Mũshulamu ende mwanake mũrĩithi? Ma nĩ atĩ, mwanake ũcio aarĩ mũthaka tondũ “atariĩ ta thiya,” moko make maatariĩ ta “ngome cia thahabu,” namo magũrũ make maarĩ mathaka na magakorũo na hinya ta “itugĩ cia mahiga ma mũthemba wĩtagwo marimari.” No makĩria ma kũmuona arĩ mũthaka na arĩ na hinya, mũirĩtu ũcio onaga ‘mwendwa wake arĩ arũme-inĩ arĩa angĩ’ atariĩ ta “mũtĩ wa macungwa ũmerete gatagatĩ ka mĩtĩ ya gĩthaka.” Mũirĩtu ũcio onaga mwanake ũcio na njĩra ĩyo tondũ nĩ aamenyaga aarĩ mwĩtigĩri Jehova.​​—Rũĩm. 2:​3, 9; 5:​14, 15.

13. Nĩ kĩĩ gĩatũmĩte mwanake ũcio mũrĩithi ende mũirĩtu ũcio?

¹³ Ĩ nake mũirĩtu ũcio Mũshulamu? O na gũtuĩka aarĩ mũthaka mũno nginya akagucĩrĩria mũthamaki ũrĩa gũkinyĩria hĩndĩ warĩ na ‘atumia mĩrongo ĩtandatũ, na thuriya mĩrongo ĩnana, o na airĩtu matangĩtarĩka-rĩ,’ we mwene eeyonaga atariĩ tu ta ‘ihũa rĩa nyeki-inĩ, rĩa Sharoni,’​—ihũa rĩa ndũire. Hatarĩ nganja, mũirĩtu ũcio aarĩ mũhooreri na mwĩnyihia. Nĩkĩo mũrĩithi ũcio aamuonaga arĩ wa mwanya mũno, atariĩ “ta kĩro gĩa itoka  rĩmerete gatagatĩ ga ciigua.” Mũirĩtu ũcio aarĩ mwĩhokeku harĩ Jehova.​—Rũĩm. 2:​1, 2; 6:8.

14. Akristiano arĩa marenda kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko mangĩĩruta atĩa kuumana na wendo ũrĩa warĩrĩirio thĩinĩ wa Rũĩmbo rũa Suleimani?

¹⁴ Thĩinĩ wa Maandĩko Jehova athĩte Akristiano mahikanagie tu na “mũndũ wĩ thĩinĩ wa Mwathani.” (1 Kor. 7:​39) Mũkristiano ũtaingĩrĩte thĩinĩ wa kĩhiko na nĩ arenda kũhika kana kũhikania agĩrĩirũo nĩ gwĩthema gũtuma ndũgũ na mũndũ ũtarĩ Mũkristiano, na ithenya rĩa ũguo acarie mũndũ wa kũhikania nake thĩinĩ wa ndungata njĩhokeku cia Jehova. Nĩguo mahote kũhiũrania na mĩtangĩko ya ũtũũro na magĩe na thayũ na ũrũmwe thĩinĩ wa kĩhiko kĩao, mũthuri na mũtumia mabataraga gũkorũo na wĩtĩkio na wĩtigĩri Ngai, na icio nĩ cio ngumo iria mũndũ agĩrĩirũo kũrora agĩcaria mũndũ wa kũhikania nake. Icio nĩcio ngumo iria mwanake mũrĩithi na mũirĩtu ũcio maarorire.

15. Mũirĩtu Mũshulamu aigĩire Akristiano arĩa marenda kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko kĩonereria kĩrĩkũ?

¹⁵ Thoma Rũĩmbo rũa Suleimani 4:​12. Nĩ kĩĩ gĩatũmire mwanake ũcio mũrĩithi oige atĩ mwendwa wake atariĩ ta “mũgũnda mũirigĩre”? Mũgũnda mũirigĩre kana mũrigicĩrie na rũthingo ndũingĩragwo no mũndũ wenda. Mũndũ no ahingũrire kĩhingo nĩguo aingĩre. Mũirĩtu ũcio Mũshulamu aatariĩ ta mũgũnda ũcio tondũ wendo wake warĩ harĩ mwanake ũcio mũrĩithi tu, ũrĩa ũngĩacokire gũtuĩka mũthuri wake. Nĩ ũndũ wa kũrega kũheenio nĩ mũthamaki, onanirie atĩ aatariĩ ta “rũthingo” no ti ta “mũrango” ũrĩa ũhingũkaga ng’eũ. (Rũĩm. 8:​8-​10) O ũndũ ũmwe na ũguo, Akristiano arĩa marenda kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko magĩrĩirũo kwĩhokeka harĩ arĩa marenda kũhikania nao. Matiagĩrĩirũo kũgucĩrĩrio nĩ mũndũ ũngĩ.

16. Rũĩmbo rũa Suleimani rũratũruta atĩa ũhoro-inĩ wĩgiĩ ndũgũ?

¹⁶ Hĩndĩ ĩrĩa mũrĩithi ũcio eerire mũirĩtu Mũshulamu moimagare hamwe magacerange, ariũ a nyina matiigana kũmwĩtĩkĩria athiĩ. Ithenya rĩa ũguo, maamũtũmire akarute wĩra mĩgũnda-inĩ ya mĩthabibũ. Meekire ũguo nĩkĩ? Nĩ kuuga atĩ matiamwĩhokaga? Hihi meeciragia atĩ aarĩ na muoroto mũũru? Ma nĩ atĩ, maamũrũmbũyagia nĩguo ndakaingĩre magerio-inĩ. (Rũĩm. 1:6; 2:​10-​15) Akristiano arĩa marenda kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko mangĩĩruta atĩa kuumana na ũndũ ũcio? Hĩndĩ ĩrĩa marĩ na ndũgũ, magĩrĩirũo nĩ kwĩmenyerera nĩgetha ndũgũ yao ĩikare ĩrĩ theru. Magĩrĩirũo nĩ gwĩthema gũkorũo handũ marĩ oiki. Nĩ wega gwĩthema njĩra cia kuonania wendo iria ingĩtũma magwe mehia-inĩ.

17, 18. Wagunĩka atĩa thutha wa gũthuthuria Rũĩmbo rwa Suleimani?

¹⁷ Kaingĩ Akristiano mambagĩrĩria kĩhiko marĩ na wendo mũingĩ. Tondũ kĩhiko nĩ mũbango wambĩrĩirio nĩ Jehova na nĩ gĩa gũtũũra, harĩ bata mũno mũthuri na mũtumia merutanĩrie nĩguo mwaki wa wendo wao ndũkahore.​​—Mar. 10:​6-9.

¹⁸ Ũgĩcaria mũndũ wa kũhikania nake, caria mũndũ ũrĩa ũngĩhota kwenda biũ mũcoke mũrĩmĩre wendo wanyu nĩguo ndũkahoerere, o ta ũrĩa Rũĩmbo rwa Suleimani ruonanĩtie. O na angĩkorũo ũrĩ kĩhiko-inĩ kana ũracaria mũndũ wa kũhikania nake, reke wendo waku ũkorũo ũrĩ wa ma na wa gũtũũra o ta “rũrĩrĩmbĩ rũa Jehova.”​—Rũĩm. 8:6.