HABILI akĩrora rũũru rwake rwa ng’ondu ikĩrĩa ihooreire mwena ũmwe wa kĩrĩma. Agĩcoka hihi akĩrora handũ haraya mbere ya ng’ondu ciake harĩa aangĩonire o kaũtheri kanini. Nĩ aamenyaga atĩ hau haarĩ na rũhiũ rwarĩrĩmbũkaga mwaki, rũrĩa rwathiũrũrũkaga hingo ciothe, rũkahinga njĩra ya gũtonya mũgũnda-inĩ wa Edeni. Hĩndĩ ĩmwe aciari ake maatũũraga kuo, no rĩu matingĩatonyire, o na ciana ciao itingĩatonyire. Ta hũũra mbica rũhuho rwa hwaĩ-inĩ rũkĩhuruta njuĩrĩ ya Habili arorete igũrũ agĩĩciragia igũrũ rĩa Mũũmbi wake. Hihi ũiguano ũrĩa worire gatagatĩ ka mũndũ na Ngai nĩ kũrĩ hĩndĩ ũgaacoka? Ũguo nĩguo Habili eendaga.

Habili nĩ akwaragĩria ũmũthĩ. Hihi nĩ ũmũiguaga? Wahota kuuga atĩ ũcio nĩ ũndũ ũtangĩhoteka. Tondũ rĩrĩ, mũrũ ũcio wa kerĩ wa Adamu aagĩkuire tene mũno. Mwĩrĩ wake nĩ wabuthire na ũgĩtukana na tĩri hakuhĩ mĩaka 6,000 mĩhĩtũku. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ andũ akuũ, Bibilia ĩtũrutaga ũũ: “Matirĩ ũndũ moĩ.” (Kohelethu 9:5, 10) Makĩria ma ũguo, gũtirĩ kiugo o na kĩmwe Habili aaririe kĩandĩkĩtwo thĩinĩ wa Bibilia. Kwoguo-rĩ, angĩtwarĩria atĩa?

Mũtũmwo Paulo aatongoririo nĩ roho kwandĩka ũũ igũrũ rĩa Habili: “Nĩ ũndũ wa wĩtĩkio ũcio wake-rĩ, o na aakuire, no aaragia o na rĩu.” (Ahibirania 11:4) Atwaragĩria kũgerera njĩra ĩrĩkũ? Kũgerera wĩtĩkio. Habili nĩwe warĩ mũndũ wa mbere kũgĩa na ngumo ĩyo ya bata mũno. Onanirie wĩtĩkio na njĩra nene ũũ atĩ kĩonereria gĩake kĩrĩ muoyo, ũndũ mwega tũngĩĩgerekania naguo ũmũthĩ. Angĩkorũo nĩ twĩrutaga kuumana na wĩtĩkio wake na tũkerutanĩria kwĩgerekania naguo, kĩonereria kĩa Habili nĩ gĩtwaragĩria.

No rĩrĩ, tũngĩĩruta atĩa kuumana na Habili na wĩtĩkio wake angĩkorũo no maũndũ manini tu make magwetetwo thĩinĩ wa Bibilia? Ta reke tuone.

Habili aaciarirũo ihinda inini thuutha wa andũ a mbere kũũmbwo. Thuutha ũcio Jesu aakuruhithanirie Habili na “rĩrĩa thĩ yombirũo.” (Luka 11:50, 51) Hatarĩ nganja Jesu aaragia ũhoro wa thĩ ya andũ arĩa marĩ na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũgaakũũrũo kuuma mehia-inĩ. O na gũtuĩka Habili aarĩ mũndũ wa kana harĩ arĩa manatũũra thĩinĩ wa thĩ, kũroneka atĩ nĩwe warĩ mũndũ wa mbere ũrĩa Ngai onire atĩ no amũkũũre. * Hatarĩ nganja, Habili ndaarereirũo gatagatĩ-inĩ ka andũ ega.

O na gũtuĩka andũ matiakoretwo thĩinĩ wa thĩ kwa ihinda iraya, nĩ maacemanagia na maũndũ maritũ. Aciari a Habili, Adamu na Hawa, no kũhoteke maarĩ andũ athaka na marĩ na hinya. No nĩ meekĩte ihĩtia iritũ ũtũũro-inĩ wao na nĩ maamenyaga ũguo. Maarĩ akinyanĩru hĩndĩ ĩmwe, na maarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũtũũra tene na tene. Magĩcoka makĩremera Jehova Ngai na makĩingatwo kuuma mũciĩ wao ũrĩa warĩ Paradiso mũgũnda-inĩ wa Edeni. Na njĩra ya kũiga merirĩria mao mbere ya maũndũ marĩa mangĩ—nginya mabataro ma njiaro ciao—makĩũrũo nĩ ũkinyanĩru na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũtũũra tene na tene.—Kĩambĩrĩria 2:15–3:24.

 Thuutha wa kũingatwo mũgũnda-inĩ, Adamu na Hawa maarĩ na ũtũũro mũritũ. No o na kũrĩ ũguo, hĩndĩ ĩrĩa mwana wao wa mbere aaciarirũo, maamwĩtire Kaini, kana “Mũndũ Mũciare,” na Hawa akiuga ũũ: “Ndĩ kũgĩa na mwana wa mũndũ mũrũme nĩ ũndũ wa gũteithio nĩ Jehova.” Ciugo ciake ironania ta eeciragia ũhoro wa kĩĩranĩro kĩa Jehova mũgũnda-inĩ wa Edeni, akiuga atĩ mũtumia ũmwe nĩ angĩkagĩa na “mbeũ” ĩrĩa hĩndĩ ĩmwe ĩngĩkaananga ũrĩa mũũru, ũrĩa wahĩtithĩtie Adamu na Hawa. (Kĩambĩrĩria 3:15; 4:1) Hihi Hawa eeciragia atĩ nĩwe mũtumia ũrĩa ũgwetetwo ũrathi-inĩ ũcio na atĩ Kaini nĩwe “mbeũ” ĩrĩa yeranĩirũo?

Angĩkorũo nĩguo, nĩ aahĩtĩtie. Makĩria ma ũguo, angĩkorũo we na Adamu nĩguo meeraga Kaini makĩmũrera, ũndũ ũcio no kwongerera wongereire mwĩtĩo ũrĩa aarĩ naguo nĩ ũndũ wa kwaga gũkinyanĩra. Thuutha wa ihinda, Hawa agĩciara mwana wa kerĩ, no gũtirĩ handũ tuonaga ciugo ta icio cia kũmũtũũgĩria. Makĩmũtua Habili, rĩĩtwa riugaga “Tũhũ.” (Kĩambĩrĩria 4:2) Hihi maamwĩtire ũguo tondũ matiarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro kĩnene harĩ we, ta maarĩ na mwĩhoko makĩria harĩ Kaini gũkĩra harĩ Habili? No gũkorũo nĩguo, no tũtingĩmenya biũ.

O ũrĩa kwarĩ, aciari ũmũthĩ no merute maũndũ maingĩ kuumana na aciari acio a mbere. Kũgerera ciugo na ciĩko cianyu, hihi mũgũtũma ciana cianyu ikorũo na mwĩtĩo, ciende maũndũ manene na ikũrie mĩerekera ya kwĩyenda? Kana mũkũmaruta mende Jehova Ngai na macarie ũrata hamwe nake? Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, aciari acio a mbere nĩ maaremirũo kũhingia itemi rĩao. O na kũrĩ ũguo, nĩ kwarĩ na mwĩhoko harĩ rũciaro rwao.

O ũrĩa tũhĩĩ tũu twerĩ twanenehaga, no kũhoteke Adamu nĩ aatũmenyeririe kũruta wĩra ũrĩa wagĩrĩirũo kũrutwo nĩguo mone mabataro ma famĩlĩ. Kaini akĩambĩrĩria kũrutaga wĩra wa ũrĩmi; Habili akĩambĩrĩria wĩra wa kũrĩithagia.

O na kũrĩ ũguo, Habili nĩ eekire ũndũ wa bata makĩria. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, nĩ aakũririe wĩtĩkio, ngumo njega ĩrĩa Paulo acookire kwandĩka ũhoro wayo. Ta wĩcirie. Habili ndaarĩ na mũndũ ũngĩakorirũo arĩ kĩonereria kĩega harĩ we. Angĩkorũo nĩguo-rĩ, aakũririe wĩtĩkio harĩ Jehova Ngai atĩa? Ta wĩcirie maũndũ matatũ marĩa mangĩamũteithirie akũrie wĩtĩkio mũrũmu.

Ũũmbi wa Jehova.

Nĩ ma atĩ Jehova nĩ aarumĩte tĩri, agatũma ũmerie mĩigua ĩrĩa ĩngĩatũmire ũrĩmi ũkorũo wĩ mũritũ. O na kũrĩ ũguo, thĩ no yarutaga irio iria ciatũũragia famĩlĩ ya Adamu. No nyamũ itiarumĩtwo, hamwe na nyoni na thamaki; o na irĩma, maria, na njũĩ; o na rĩera-inĩ, matu, riũa, mweri, na njata. Handũ hothe Habili aaroraga, nĩ onaga maũndũ ma kuonania wendo mũnene, ũũgĩ, na wega wa Jehova Ngai, ũrĩa wombire indo ciothe. (Aroma 1:20) Ecũrania igũrũ rĩa ũũmbi na ngumo cia Jehova, wĩtĩkio wake ũkĩgĩa na hinya.

Hatarĩ nganja, Habili nĩ aahũthagĩra mahinda gwĩcũrania igũrũ rĩa Jehova. Ta hũũra mbica akĩrĩithia. Ũtũũro wa mũrĩithi nĩ watũmaga akorũo agĩthiĩ  magũrũ handũ haraya. Aatongoragia ng’ondu icio hooreri irĩma-inĩ, mĩkuri-inĩ, njũĩ-inĩ—hingo ciothe agĩcaria kũrĩa kũrĩ na nyeki nduru, maĩ mega na kũndũ kwega gwa kũhuurũka. Harĩ ciũmbe ciothe cia Ngai, ng’ondu nĩcio cioonekaga itarĩ na hinya, ta ciombĩtwo ũndũ ciabataraga mũndũ wa gũcitongoria na gũcigitĩra. Hihi Habili o nake nĩ onaga abataire gũtongorio, kũgitĩrũo, na kũmenyererũo nĩ Ngai ũrĩ na ũũgĩ na hinya gũkĩra mũndũ? Hatarĩ nganja nĩ aagwetaga ũguo maita maingĩ mahoya-inĩ make, na wĩtĩkio wake ũgĩthiĩ na mbere gũkũra.

Ciĩranĩro cia Jehova.

No mũhaka Adamu na Hawa makorũo nĩ maataarĩirie ariũ ao maũndũ marĩa meekĩkĩte mũgũnda-inĩ wa Edeni marĩa maatũmire maingatwo. Kwoguo, Habili aarĩ na maũndũ maingĩ ma gwĩcũrania.

Jehova oigĩte atĩ tĩri nĩ ũngĩgaakorũo wĩ mũrume. Hatarĩ nganja Habili nĩ onaga mĩigua ĩrĩa yoonanagia atĩ ciugo icio nĩ ciahingĩte. Ningĩ Jehova nĩ oigĩte atĩ Hawa nĩ angĩgaakorũo na ruo arĩ nda na akĩgĩa mwana. Ciana ciao iria ingĩ igĩciarũo, hatarĩ nganja Habili nĩ onire atĩ ciugo icio o nacio nĩ ciahingire. Jehova nĩ onete mbere atĩ Hawa nĩ angĩkerirĩria mũno kwendwo nĩ mũthuriwe, nake Adamu nĩ angĩkamwathaga. Habili nĩ onire ũndũ ũcio ũgĩkĩka gatagatĩ ka ithe na nyina. Maũndũ-inĩ macio mothe, Habili nĩ onire atĩ kiugo kĩa Jehova nĩ gĩa kwĩhokeka biũ. Kwoguo, Habili aarĩ na itũmi njiganu cia kwĩhoka kĩĩranĩro kĩa Ngai kĩgiĩ “mbeũ” ĩrĩa ĩngĩkaarũnga mahĩtia marĩa maambĩrĩirie mũgũnda-inĩ wa Edeni.—Kĩambĩrĩria 3:15-19.

Ndungata cia Jehova.

Habili ndaarĩ na mũndũ wamũigĩire kĩonereria kĩega, no andũ to o maarĩ ciũmbe irĩ na ũũgĩ thĩinĩ wa thĩ hĩndĩ ĩyo. Rĩrĩa Adamu na Hawa maingatirũo kuuma mũgũnda-inĩ, Jehova aatigĩrĩire atĩ o ene hamwe na njiaro ciao, matingĩaingĩrire Paradiso ĩyo yarĩ gũkũ thĩ. Nĩguo arangĩre njĩra ya kũingĩra, Jehova aaigire akerubi, araika mahetwo gĩtĩo kĩnene, na akĩiga rũhiũ rwa rũrĩrĩmbĩ rwa mwaki rũrĩa rwathiũrũrũkaga rũtegũtigithĩria.—Kĩambĩrĩria 3:24.

Ta hũũra mbica Habili akĩona akerubi acio rĩrĩa aarĩ kamwana. Tondũ meehumbĩte mĩĩrĩ ya andũ, aamonaga marĩ na hinya mũingĩ mũno. Na “rũhiũ” rũu, rũrĩa rwaikaraga rũkĩrĩrĩmbũkaga mwaki na rũgĩthiũrũrũkaga, rwarĩ rwa kũgegania o naruo. O ũrĩa Habili aathire akĩnenehaga-rĩ, hihi kũrĩ hĩndĩ onire akerubi acio manogetio nĩ wĩra wao na makaũtiganĩria? Aca. Ciũmbe icio irĩ ũũgĩ na hinya ciaikarire hau mũthenya na ũtukũ, mwaka thuutha wa mwaka, kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ. Kwoguo Habili akĩĩruta atĩ Jehova Ngai nĩ aarĩ na ndungata ciarĩ na ũthingu na wĩhokeku. Harĩ akerubi acio, Habili onire wĩhokeku na wathĩki atangĩonire thĩinĩ wa famĩlĩ yao. Hatarĩ nganja kĩonereria kĩu kĩa araika nĩ gĩekĩrire wĩtĩkio wake hinya.

Gwĩcũrania igũrũ rĩa maũndũ mothe marĩa Jehova aaguũrĩtie igũrũ rĩake we mwene kũgerera ũũmbi, ciĩranĩro ciake, na cionereria cia ndungata Ciake, gwatũmire wĩtĩkio wa Habili ũthiĩ ũkĩgĩaga na hinya makĩria. Kĩonereria gĩake nĩ gĩtwaragĩria, kana tiguo? Makĩria andũ ethĩ no mekĩrũo ngoro nĩ kũmenya atĩ no makũrie wĩtĩkio wa ma harĩ Jehova Ngai, gũtekũmakania ũrĩa andũ ao a famĩlĩ mekaga. Tũrĩ na mũthingi mwega wa gwaka wĩtĩkio witũ ũmũthĩ, tondũ tũthiũrũrũkĩirio nĩ magegania ma ũũmbi, tũrĩ na Bibilia ĩrĩ yothe, na twĩ na andũ aingĩ arĩa makoragwo marĩ kĩonereria kĩega kĩa wĩtĩkio.

O ũrĩa wĩtĩkio wa Habili harĩ Jehova wathiaga ũgĩkũraga, nĩ aacaragia njĩra ya kũwonania na ciĩko. No rĩrĩ, nĩ kĩĩ mũndũ angĩaheire Mũũmbi wa thĩ na igũrũ? Ma nĩ atĩ, Ngai ndaabataraga kĩheo o na kĩrĩkũ kana ũteithio kuuma kũrĩ andũ. Thuutha wa ihinda, Habili akĩmenya ũũma wa bata: Angĩaheire Jehova kĩndũ kĩrĩa kĩega biũ aarĩ nakĩo arĩ na muoroto mwega, Ithe wa igũrũ ũrĩa wamwendete nĩ angĩakenire.

Kwoguo, Habili akĩhaarĩria kũruta ng’ondu imwe kuuma rũũru-inĩ rwake. Agĩthuura iria ciarĩ njega biũ, marigithathi, na akĩrutĩra Jehova icunjĩ ciacio iria njega biũ. O hĩndĩ ĩyo, Kaini o nake agĩcaria irathimo cia Ngai na ũrĩa angĩetĩkĩrĩkire, akĩhaarĩria igongona kuuma maciaro make ma mũgũnda. No  muoroto wake ndwarĩ ta wa Habili. Ngũrani yoonekire wega rĩrĩa ariũ acio maarutire magongona mao.

No gũkorũo ariũ acio erĩ a Adamu maahũthĩrire kĩgongona na mwaki makĩruta magongona mao, hihi makĩonagwo nĩ akerubi, arĩa tu no o maarĩ ndungata cia Jehova thĩinĩ wa thĩ hĩndĩ ĩyo. Jehova onire magongona macio atĩa? Tũthomaga ũũ: “Nake Jehova agĩĩtĩkĩra Habili na ihaki rĩake.” (Kĩambĩrĩria 4:4) Bibilia ndiugaga ũrĩa Ngai onanirie atĩ nĩ eetĩkĩrire Habili. No nĩkĩ gĩatũmire etĩkĩre Habili?

Hihi nĩ igongona rĩo rĩene? Habili aarutire kĩũmbe kĩarĩ muoyo, agĩita thakame yakĩo. Hihi Habili nĩ aamenyaga ũrĩa igongona ta rĩu rĩngĩgaakorũo rĩrĩ rĩa bata? Mĩaka mĩingĩ thuutha wa hĩndĩ ya Habili, Ngai aahũthĩrire igongona rĩa ng’ondu ĩtarĩ na kaũgũ kũrũgamĩrĩra igongona rĩa Mũrũ Wake mũkinyanĩru, “Gatũrũme ka Ngai,” ũrĩa thakame yake ĩtaarĩ na kaũgũ ĩngĩaitirũo. (Johana 1:29; Thama 12:5-7) O na kũrĩ ũguo, Habili ndaamenyaga maũndũ macio wega.

Ũndũ ũrĩa tũũĩ na ma nĩ ũyũ: Habili aarutire kĩndũ kĩrĩa kĩega biũ aarĩ nakĩo. To igongona riki Jehova etĩkĩrire no nĩ nginya Habili we mwene. Habili aarutire igongona rĩake nĩ ũndũ wa wendo wake harĩ Jehova na wĩtĩkio ũtarĩ na ũhinga.

Ũguo tiguo Kaini eekire. Jehova “ndaigana gwĩtĩkĩra Kaini na ihaki rĩake.” (Kĩambĩrĩria 4:5) Ti kuuga atĩ ihaki rĩa Kaini nĩ rĩo rĩarĩ na mahĩtia; Watho wa Ngai thuutha ũcio nĩ wetĩkĩririe andũ kũruta maciaro ma mũgũnda marĩ igongona. (Maũndũ ma Alawii 6:14, 15) No Bibilia yugaga atĩ Kaini “maũndũ marĩa ekaga maarĩ moru.” (1 Johana 3:12) O ta andũ aingĩ ũmũthĩ, Kaini eeciragia wĩyamũrĩri wa kwĩyonania tu harĩ Ngai warĩ mũiganu. Kũgerera ciĩko ciake, Kaini nĩ onanirie atĩ ndaarĩ na wĩtĩkio wa ma na wendo harĩ Jehova.

Rĩrĩa Kaini onire atĩ ndanetĩkĩrĩka harĩ Jehova, hihi nĩ aageririe kwĩruta kuumana na kĩonereria kĩa Habili? Aca. Aarakarĩire mũrũ wa nyina arĩ na ũthũ. Jehova nĩ onire kĩrĩa gĩathiaga na mbere ngoro-inĩ ya Kaini na akĩgeria kũmũrũnga arĩ na ũkirĩrĩria. Akĩhe Kaini mũkaana atĩ mĩthiĩre yake nĩ ĩngĩatũmire aingĩre mehia-inĩ maritũ, na akĩmwĩra atĩ o nake nĩ ‘angĩetĩkĩrĩkire’ angĩagarũrĩire mĩthiĩre yake.—Kĩambĩrĩria 4:6, 7.

Kaini ndaatindanĩire na mũkaana wa Ngai. Ithenya rĩa ũguo, eerire mũrũ wa nyina ũrĩa wamwĩhokete atĩ mathiĩ mũgũnda-inĩ. Kaini agĩũkĩrĩra Habili na akĩmũũraga. (Kĩambĩrĩria 4:8) Kwoguo, Habili agĩtuĩka mũndũ wa mbere kũnyarirũo na gũkua nĩ ũndũ wa wĩtĩkio wake. Nĩ aakuĩte no rũgano rwake rũtiathirĩte.

Na njĩra ya mũhaano, thakame ya Habili nĩ yakaĩire Jehova Ngai nĩguo ĩrĩhĩrio kana kĩhooto gĩethwo. Na Ngai agĩtigĩrĩra kĩhooto nĩ gĩekĩka, akĩherithia Kaini nĩ ũndũ wa gĩĩko gĩake kĩa wĩki naĩ. (Kĩambĩrĩria 4:9-12) Ũndũ wa bata makĩria, kĩonereria kĩa wĩtĩkio wa Habili nĩ gĩtwaragĩria ũmũthĩ. Mĩaka ĩrĩa yothe aatũũrire—ta mĩaka igana rĩmwe—yarĩ mĩnini harĩ andũ a mahinda macio, no Habili nĩ aatũũrire na njĩra yakenirie Ngai. Aakuire akĩmenyaga atĩ nĩ eendetwo na agetĩkĩrĩka harĩ Ithe wa igũrũ, Jehova. (Ahibirania 11:4) No tũkorũo na ma atĩ, Habili arĩ kĩririkano-inĩ kĩa Jehova, etereire gũkaariũkio atũũre thĩinĩ wa thĩ njerũ paradiso. (Johana 5:28, 29) Hihi nĩ ũgaacemania nake kuo? No ũcemanie nake angĩkorũo nĩ ũtuĩte itua rĩa gũthikĩrĩria Habili agĩkwarĩria na wĩgerekanie na wĩtĩkio wake mũrũmu.