Hihi Thiomi Cioimire “Itũũra-inĩ rĩa Babeli”?
“Jehova agĩgĩtũma moime kũu, akĩmaharaganĩria thĩ yothe, nao magĩgĩtiga gwaka itũũra rĩu. Na tondũ wa ũguo, rĩgĩtuwo Babeli, nĩ ũndũ nĩkuo Jehova aahĩngĩcanĩirie andũ othe a thĩ mwarĩrie wao.”—Kĩambĩrĩria 11:8, 9.
HIHI rũgano rũu rwandĩkĩtwo thĩinĩ wa Bibilia nĩ rwa ma? Hihi andũ maambĩrĩirie kwaria thiomi ngũrani o rĩmwe ta ũrĩa hataarĩirio? Andũ amwe nĩ mareganaga na rũgano rũu rwa Bibilia rwa ũrĩa thiomi ngũrani ciambĩrĩirie na igĩtherema. Mwandĩki ũmwe oigire ũũ: “Rũgano rwa Itũũra rĩa Babeli nĩ rũmwe rwa ng’ano cia maheeni iria cianaheanwo.” O na mũrutani ũmwe Mũyahudi aarwĩtire “rũgano rwa kũheenia andũ kũrĩa ndũrĩrĩ cioimire.”
Nĩ kĩĩ gĩtũmaga andũ maregane na rũgano rũu rwa Babeli? Nĩ tondũ, nĩ rũreganaga na morutani mamwe ma kũrĩa thiomi cioimire. Kwa ngerekano, athomi amwe moigaga atĩ, thiomi ngũrani itiambĩrĩirie o rĩmwe, ĩndĩ ciakũrire o kahora kuuma harĩ rũthiomi rũmwe “rwa mbere.” Nao angĩ metĩkĩtie atĩ kwarĩ thiomi cigana ũna cia tene itoimanire na rũthiomi rũngĩ iria ciakũrire o kahora na igĩtuĩka nene na njarie. Morutani maya na mangĩ maingĩ matũmĩte andũ aingĩ metĩkanie na Profesa W. T. Fitch ũrĩa waandĩkire ũũ ibuku-inĩ rĩake The Evolution of Language: “Tũtirĩ na ũma mũiganu wa kũmenya kũrĩa thiomi cioimire.”
Andũ arĩa mathuthuragia maũndũ ma tene-rĩ, monete maũndũ marĩkũ megiĩ kũrĩa thiomi cia andũ cioimire na ũrĩa ciakũrire? Hihi ũthuthuria wao nĩ ũnyitaga mbaru morutani macio tuona hau igũrũ? Kana hihi ũnyitaga mbaru rũgano rwa Babeli? Ta rekei twambe twarĩrĩrie rũgano rũu rwa Babeli, rũrĩa rwandĩkĩtwo thĩinĩ wa Bibilia.
NĨ KŨ NA NĨ RĨ ŨNDŨ ŨCIO WEKĨKIRE?
Bibilia yonanagia atĩ kũhĩngĩcithanio gwa thiomi na kũharaganio kwa andũ gwekĩkĩire “bũrũri wa Shinaru,” ũrĩa wacokire gwĩtwo Babuloni. (Kĩambĩrĩria 11:2) Ũndũ ũcio wekĩkire rĩ? Bibilia yugaga atĩ, ‘thĩ kana andũ maagayũkanirio’ hĩndĩ ya Pelegu, ũrĩa watũũraga mĩaka ta 250 mbere ya Iburahimu. Kwoguo ũndũ ũcio wekĩkire mĩaka ta 4,200 mĩthiru.—Kĩambĩrĩria 10:25; 11:18-26.
Athomi amwe marutanaga atĩ thiomi iria irĩ kuo ũmũthĩ cioimire harĩ rũthiomi rũmwe rwa tene, rũrĩa metaga rũthiomi rwa mbere na meciragĩria rwaragio nĩ andũ mĩaka hakuhĩ 100,000 mĩthiru. * Angĩ nao moigaga atĩ thiomi iria irĩ kuo ũmũthĩ cioimanire na thiomi cigana ũna ciaragio nĩ andũ mĩaka ta 6,000 mĩthiru. No andũ arĩa mathuthuragia thiomi-rĩ, mamenyaga atĩa ũrĩa thiomi ngũrani ciambĩrĩirie? “Ti ũndũ mũhũthũ,” ũguo nĩguo ngathĩti ya Economist yoigire. “Ngũrani na arĩa mathuthuragia mĩtugo ya indo irĩ muoyo, arĩa mathuthuragia thiomi matikoragwo na matigari ma indo cia tene rĩrĩa mareka ũthuthuria.” Ngathĩti ĩyo yongereire ĩkiuga atĩ mũthuthuria ũmwe wa thiomi aarĩkĩrĩirie ũthuthuria wake thutha wa “gũtara na njĩra ya gwĩcirĩria.”
O na kũrĩ ũguo, nĩ kũrĩ “indo cia tene” ciĩgiĩ thiomi. Indo ici cia tene nĩ irĩkũ, na nĩ maũndũ marĩkũ cionanagia megiĩ kũrĩa thiomi cioimire? Ibuku rĩa The New Encyclopædia Britannica riugaga ũũ: “Indo cia tene mũno ciĩgiĩ thiomi iria irĩ kuo ũmũthĩ, nĩ rekondi iria ciandĩkirũo ta mĩaka 4,000 kana 5,000 mĩthiru.” Athuthuria a maũndũ ma tene-rĩ, monire kũ rekondi icio? Maacionire Mesopotamia, kũrĩa Shinaru ya tene yarĩ. * Na kwoguo rekondi icio inyitaga mbaru biũ rũgano rwa Babeli rũrĩa rwandĩkĩtwo thĩinĩ wa Bibilia.
THIOMI NA MWĨCIRĨRIE NGŨRANI
Bibilia yugaga atĩ hĩndĩ ya Babeli, Ngai oire ikinya rĩa ‘kũhĩngĩcania mwarĩrie, nĩ getha mũndũ ndakae kũigua mwarĩrie wa mũndũ ũrĩa ũngĩ.’ (Kĩambĩrĩria 11:7) Nĩ ũndũ ũcio, arĩa maakaga Babeli “magĩgĩtiga gwaka itũũra rĩu” na makĩhurunjũka “thĩ yothe.” (Kĩambĩrĩria 11:8, 9) Kwoguo, Bibilia ndiugaga atĩ thiomi iria irĩ kuo ũmũthĩ cioimanire na rũthiomi rũmwe “rwa mbere.” Ithenya rĩa ũguo, yonanagia atĩ kuoimĩrire thiomi cigana ũna njerũ, iria o andũ arĩa maaragia rũthiomi rũmwe maangĩahũthĩrire kwaranĩria na maiguithanie, na o rũthiomi rwarĩ ngũrani na rũrĩa rũngĩ.
Ĩ nacio ikundi cia thiomi iria ĩkoragwo kuo thĩinĩ wa thĩ ũmũthĩ? Hihi ikoragwo ihaanaine, kana ikoragwo irĩ ngũrani mũno? Mũthomi ũmwe wĩtagwo Lera Boroditsky, aandĩkire ũũ: “Rĩrĩa athuthuria a thiomi meekire ũthuthuria na kinyi makĩhũthĩra thiomi nyinyi (cia iria 7,000 kana makĩria ciaragio thĩinĩ wa thĩ), nĩ moonire atĩ thiomi ikoragwo irĩ ngũrani mũno.” O na gũtuĩka rũthiomi na mwarĩrie thĩinĩ wa gĩkũndi kĩmwe gĩa thiomi, ta Gĩkũyũ na Kĩembu no ikorũo ihaanaine, ikoragwo irĩ ngũrani mũno na thiomi ingĩ thĩinĩ wa gĩkũndi kĩngĩ gĩa thiomi, ta rũthiomi rwa Kĩnjaruũ.
Thiomi nĩ ikoragwo na itemi ũhoro-inĩ wĩgiĩ maũndũ marĩa matũrigicĩirie, kwa ngerekano ũrĩa tũtaaragĩria marangi, mũigana, kũndũ, na ũrĩa ũndũ ũtariĩ. Kwa ngerekano, thĩinĩ wa rũthiomi rũmwe mũndũ no oige, “Ũndũ mũna nĩ wa bata.” Nake mũndũ wa rũthiomi rũngĩ oige, “Ũndũ mũna nĩ mũritũ.” Ũndũ ta ũcio no ũhĩngĩce mũndũ. Hatarĩ nganja nĩkĩo arĩa maakaga nyũmba ya Babeli maaremirũo nĩ kũmĩrĩkia.
HIHI RWARĨ RŨTHIOMI RWARIĨ?
Hihi rũthiomi rwa mbere biũ rwa mũndũ rũatariĩ atĩa? Bibilia nĩ yonanagia atĩ mũndũ wa mbere kũũmbwo Adamu, nĩ aahotire gũtunga marĩĩtwa merũ marĩa aaheire nyamũ na nyoni. (Kĩambĩrĩria 2:20) Ningĩ Adamu nĩ aatungire rwĩmbo agĩtaarĩria wendo wake harĩ mũtumia wake, nake Hawa nĩ aahotire gũtaarĩria wega ũrĩa Ngai aamathĩte, na moimĩrĩro ma kwaga kũmwathĩkĩra. (Kĩambĩrĩria 2:23; 3:1-3) Kwoguo rũthiomi rũu rwa mbere nĩ rũngĩahotithirie andũ kwaranĩria wega o na gũtunga nyĩmbo.
Andũ nĩ maaremirũo gũthiĩ na mbere kũrutithania wĩra makĩhũthĩra hinya na ũũgĩ wao rĩrĩa rũthiomi rwahĩngĩcithanirio itũũra-inĩ rĩa Babeli. Ĩndĩ, thiomi njerũ iria maambĩrĩirie kwaria ciarĩ njariĩ o ta rũthiomi rũu rwa mbere biũ. Thutha wa karine cigana ũna, andũ nĩ maakĩre matũũra manene, magĩthondeka mbũtũ nene, na makĩhũũra biacara na mabũrũri mangĩ. (Kĩambĩrĩria 13:12; 14:1-11; 37:25) Hihi nĩ mangĩahotire gwĩka maũndũ macio mothe matarĩ na thiomi njariĩ? Kũringana na Bibilia, rũthiomi rwa mbere biũ na iria andũ maambĩrĩirie kwaria itũũra-inĩ rĩa Babeli, ciarĩ njarie no ti thiomi o ũguo itaarĩ na ciugo nyingĩ.
Ũthuthuria ũrĩa wĩkĩtwo nĩ ũnyitaga mbaru ũndũ ũcio. Ibuku rĩrĩa rĩĩtagwo The Cambridge Encyclopedia of Language riugaga ũũ: “Ũthuthuria ũrĩa wĩkĩtwo wĩgiĩ andũ na thiomi ciao nĩ wonanĩtie atĩ, o na marĩ ‘thutha’ ũndũire-inĩ kana maũndũ-inĩ mao, makoragwo na rũthiomi rwariĩ o ta rwa andũ arĩa monagwo ta marĩ ‘mbere.’” O ũndũ ũmwe na ũcio, Profesa ũmwe wa Harvard College aandĩkire ũũ ibuku-inĩ rĩake, The Language Instinct: “Gũtirĩ rũthiomi rũkĩrĩte rũrĩa rũngĩ.”
THIOMI IGEEKWO ATĨA IHINDA RĨŨKĨTE?
Thutha wa gũthuthuria rĩrĩa na kũrĩa thiomi ciambĩrĩirie, ngũrani ĩrĩa ĩrĩ ho gatagatĩ-inĩ ga ikundi cia thiomi, na ũrĩa thiomi cia tene ciatariĩ-rĩ, nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngiuga? Andũ aingĩ nĩ moigaga atĩ rũgano rwa Bibilia rwa Babeli nĩ rwa kwĩhokeka.
Bibilia ĩtwĩraga atĩ Jehova aahĩngĩcithanirie thiomi cia andũ itũũra-inĩ rĩa Babeli nĩ ũndũ wa kũrega kũmwathĩkĩra. (Kĩambĩrĩria 11:4-7) O na kũrĩ ũguo, nĩ eeranĩire gũkaahe andũ “mwarĩrie ũngĩ mwega ũtarĩ wa ndũire, nĩ getha othe makayagĩre rĩĩtwa rĩa Jehova, nĩguo mamũtungatagĩre na kĩrĩko o ro kĩmwe.” (Zefania 3:9) ‘Mwarĩrie ũyũ mwega,’ o guo ũhoro ũrĩa wa ma uumĩte Kiugo-inĩ kĩa Ngai, nĩ ũnyitithanagia andũ a ndũrĩrĩ ciothe thĩinĩ wa thĩ. Ũguo no tuuge atĩ, mahinda marĩa mokĩte Ngai nĩ akanyitithania andũ o na makĩria, rĩrĩa akamahe rũthiomi rũmwe.
^ kib. 8 Morutani megiĩ thiomi manyitaga mbaru ũrutani wa atĩ andũ moimire kũrĩ nyamũ. Nĩguo wone ũhoro wa morutani ta macio, thoma broshua ya Maswali Matano Muhimu Kuhusu Chanzo cha Uhai, karatathi ka 27-29, ĩrĩa ĩcabĩtwo nĩ Aira a Jehova.
^ kib. 9 Andũ arĩa mathuthuragia maũndũ ma tene nĩ monire indo ihaana ta piramidi, kĩndũ kĩrĩ na tũkathĩ hakuhĩ na Shinaru. Bibilia yugaga atĩ arĩa maakire Babeli matiahũthĩrire mahiga, ĩndĩ maahũthĩrire maturubarĩ na rami. (Kĩambĩrĩria 11:3, 4) Ibuku rĩa The New Encyclopædia Britannica, riugaga atĩ, Mesopotamia “gũtiarĩ mahiga maingĩ,” no nĩ kwarĩ na rami nyingĩ mũno.
