Kũringana na ibuku rĩa Kĩambĩrĩria, Firauni nĩ aathanire atĩ Jusufu, Mũhibirania ũrĩa wohetwo, arehwo mbere yake narua nĩguo amũtaũrĩre iroto iria ciamũthĩnagia. Gũkinyĩria ihinda-inĩ rĩu, Jusufu aakoretwo ohetwo mĩaka ĩigana ũna. O na gũtuĩka rĩĩtana rĩa Firauni rĩarĩ rĩa mĩtũkĩ, Jusufu aambire kwenja njuĩrĩ. (Kĩambĩrĩria 39:20-23; 41:1, 14) Gũkorũo mwandĩki nĩ aragweta kaũndũ karoneka ta gatarĩ ka bata, kũronania atĩ nĩ aataũkĩirũo nĩ ũndũire wa Misiri.

Kũrekereria nderu ikũre nĩ ũndũ wekagwo ndũrĩrĩ-inĩ nyingĩ cia mahinda ma tene, nginya Ahibirania. Mũgarũ na ũguo, ibuku rĩa McClintock na Strong, rĩrĩa rĩtagwo Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature rĩonanagia atĩ, Amisiri a tene no o tu mataareraga nderu harĩ mabũrũri ma mwena wa Irathĩro.

Hihi no nderu tu meenjaga? Ngathĩti ya Biblical Archaeology Review yonanagia atĩ maũndũ mamwe meekagwo ũndũire-inĩ wa Misiri maabataraga mũndũ ehaarĩrie agĩthiĩ kũrĩ Firauni ta ũrĩa angĩehaarĩirie agĩthiĩ hekarũ-inĩ. Hĩndĩ ta ĩyo, Jusufu angĩabatarire kwenja njuĩrĩ yothe ya mũtwe na mwĩrĩ.

To mũhaka akorũo nĩguo. Ciugo-inĩ ciake itongoretio nĩ roho, mũtũmwo Paulo rĩmwe na rĩmwe nĩ onanagia ngũrani ya Ayahudi na Angiriki, na Angiriki maarũgamagĩrĩra andũ othe arĩa mataarĩ Ayahudi. (Aroma 1:16; 10:12) Gĩtũmi kĩmwe kĩa ũndũ ũcio nĩ kũhũthĩrũo kwa rũthiomi rwa Kĩngiriki na ũndũire wao matũũra-inĩ marĩa mothe Paulo aahunjagia.

Kũringana na andũ a tene-rĩ, Angiriki maarĩ a? Hĩndĩ ya karine ya kana Mbere ya Kristo, Mũathene wetagwo Isocrates nĩ aaririe akenete ũhoro wĩgiĩ gũtherema kwa ũndũire wa Ngiriki thĩinĩ wa thĩ yothe. Oigire atĩ, “arĩa metagwo Angiriki nĩ arĩa magunĩkĩte na gĩthomo gitũ, no ti arĩa maciarĩirũo Ngiriki.” Nĩ ũndũ ũcio, kwahoteka ithe wa Timotheo, ũrĩa ũtaarĩ Mũyahudi, na arĩa angĩ Paulo eetaga Angiriki, maatuĩkĩte Angiriki kũgerera ũndũire no ti tondũ wa gũciarĩrũo kuo.—Atũmwo 16:1.