Andũ amwe no mecirie atĩ mũndũ ũrĩa wendete ũhoro wa sayansi angĩthuura “indo kwĩyumĩria,” nake ũrĩa wendete ũhoro wa ndini athuure “ũũmbi.”

 No ti hingo ciothe gũthiaga ũguo.

 Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, andũ aingĩ arĩa mathomete mũno—nginya athomi amwe a sayansi—nĩ mekagĩrĩra nganja ũrutani wa indo kwĩyumĩria.

 Wĩcirie ũhoro wa Gerard, profesa ũthomeire ũhoro wa tũtambi, na warutĩtwo arĩ korenji atĩ indo nĩ kwĩyumĩria cieyumĩririe. Ooigire ũũ: “Ngĩka igeranio, ndandĩkaga macokio marĩa maprofesa meendaga, no ndietĩkĩtie maũndũ macio ndarutĩtwo.”

 Nĩ kĩĩ gĩtũmaga nginya andũ amwe arĩa mendete ũhoro wa sayansi maregane na ũrutani wa atĩ muoyo nĩ kwĩyumĩria weyumĩririe? Nĩguo tuone macokio ma kĩũria kĩu, wĩcirie ũhoro wa ciũria ici igĩrĩ irigithagia athuthuria aingĩ: (1) Muoyo waambĩrĩirie atĩa? na (2) Indo iria irĩ muoyo cioimire kũ?

 ŨRĨA AMWE MOIGAGA. Muoyo weyumĩririe o ũguo kuumana na indo itarĩ muoyo.

 KĨRĨA GĨTŨMAGA ANDŨ AMWE MAGE KŨIGANĨRA NĨ MACOKIO MACIO. Athomi a sayansi nĩ moĩ maũndũ maingĩ ũmũthĩ megiĩ ũrĩa tũhengereta tũrĩa tũtũmaga kĩndũ gĩkorũo kĩrĩ muoyo tũtariĩ, na ũrĩa tũrutithanagia wĩra, no matihotaga gũtaarĩria muoyo nĩ kĩĩ. Indo iria itarĩ muoyo ikoragwo na ngũrani nene mũno nginya iringithanĩtio na kahengereta karĩa kanini mũno karĩ muoyo.

 Athomi a sayansi no gwĩcirĩria meciragĩria ũrĩa thĩ yatariĩ mĩaka bilioni nyingĩ mĩhĩtũku. Makoragwo na mawoni ngũrani megiĩ kũrĩa muoyo woimire—amwe moigaga woimanire na mũtuthũko, na arĩa angĩ makoiga woimire rungu rwa iria. Angĩ nao metĩkĩtie atĩ indo iria ithondekete muoyo cioimire kũndũ kũngĩ, igĩũka na mahiga marĩa magũaga kuuma igũrũ. No ũndũ ũcio handũ ha gũcokia kĩũria kĩgiĩ kũrĩa muoyo woimire, ũtigaga andũ na ciũria nyingĩ o na makĩria.

 Athomi a sayansi meciragĩria atĩ hihi tene nĩ kwarĩ tũindo tũnini, tũrĩa twacokire gũtuĩka indo iria ithondekete muoyo ũmũthĩ. Tũindo tũu twĩciragĩrio atĩ twoimanire o ũguo na indo itarĩ muoyo, na nĩ tũhotaga gwĩthondeka tũngĩ tũhaana o ta tuo. No sayansi ndĩrĩ yahota kuonania atĩ tũindo ta tũu twarĩ kuo, na athomi a sayansi matirĩ mahota gũthondeka ta tuo thĩinĩ wa laborotarĩ.

 Njĩra ya indo iria irĩ muoyo ya kũiga ũhoro na kũũtambia nĩ ya mwanya mũno. Tũhengereta nĩ tũtambagia, tũgathathaũra na tũkarũmĩrĩra ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa DNA (harĩa ũhoro wa ũrĩa kĩũmbe gĩgũkorũo gĩtariĩ ũigagwo). Athomi amwe a sayansi maringithanagia DNA na programu ya kompiuta na ũrĩa tũhengereta tũthondeketwo makaringithania na kompiuta yo nyene. No ũrutani wa indo kwĩyumĩria ndũngĩhota gũtaarĩria kũrĩa ũhoro ũcio uumaga.

 Tũcunjĩ tũnini twa proteini nĩ tũbataranagia nĩguo kahengereta karute wĩra. Gacunjĩ ka proteini gakoragwo na tũcunjĩ tũngĩ tũnini makĩria twĩtagwo amino acids, tuohanĩtio hamwe na tũrĩ na mũbango mũna. Makĩria ma ũguo, tũcunjĩ tũu twa proteini no mũhaka tũthiĩ twĩthiorete tũhaane ta ngathĩ ĩthioretwo nĩguo tũhote kũruta wĩra. Athomi amwe a sayansi moigaga atĩ gũtingĩhoteka o na hanini gacunjĩ kamwe ka proteini keyumĩrie o ũguo. Mũthomi ũmwe wĩtagwo Paul Davies ooigire ũũ: “Tondũ kahengereta kabataraga tũcunjĩ tũingĩ mũno ngũrani twa proteini nĩguo karute wĩra, ti ũndũ wa ũũgĩ gwĩciria atĩ keeyumĩririe o ũguo.”

 TŨNGIUGA ATĨA? Thutha wa mĩaka mĩingĩ ya ũthuthuria wa gĩsayansi, ũhoro wa ma nĩ atĩ muoyo no uumanire na kĩndũ kĩrĩ muoyo.

 ŨRĨA AMWE MOIGAGA. Kanyamũ kanini mũno ka mbere gũkorũo karĩ muoyo nĩko gaakũrire gakĩruta indo iria irĩ muoyo, o hamwe na andũ, na njĩra ya gwĩthondeka o ũguo, na indo gũthiĩ ĩgĩĩcenjagia o ũrĩa iraciarana.

 KĨRĨA GĨTŨMAGA ANDŨ AMWE MAGE KŨIGANĨRA NĨ MACOKIO MACIO. Tũhengereta tũmwe tũrĩ ũhoro mũingĩ kũrĩ tũrĩa tũngĩ. Ibuku rĩmwe riugĩte atĩ, ũrĩa kahengereta gatarĩ na maũndũ maingĩ gakũraga gakagĩa na ũhoro mũingĩ makĩria, “gũtuĩkaga nĩguo ũndũ wa kerĩ wĩ kĩriga thĩinĩ wa ũrutani wa indo kwĩyumĩria, thutha wa ũrĩa wĩgiĩ kũrĩa muoyo woimire.”

 Athomi a sayansi nĩ monete atĩ, o kahengereta nĩ gakoragwo na tũnyamũ tũhaana tũmacini tũthondeketwo na tũcunjĩ twa proteini, tũrĩa tũnyitanagĩra nĩguo tũrute mawĩra maritũ. Mawĩra macio nĩ hamwe na gũkuua irio na gũcigarũra ituĩke hinya ũrĩa ũrabatarania, o hamwe na gũthondeka kahengereta kũrĩa gathũkĩte na gũkinyanĩria ũhoro thĩinĩ wako. Hihi indo gwĩthondeka o ũguo na gũthiĩ igarũrũkĩte no kũhote kuumĩria tũnyamũ ta tũu, na tũrute wĩra ũhaana ũguo? Andũ aingĩ nĩ monaga ũndũ ũcio ũrĩ mũritũ gwĩtĩkia.

 Nyamũ o na andũ mambagĩrĩria gũkũra kuuma harĩ itumbĩ rĩmwe. Thĩinĩ wa kĩongero, tũhengereta twambagĩrĩria gũciarana, o kamwe gakagĩa na wĩra wako na mũhianĩre wako mwene, nĩguo gathondeke kĩĩga kĩna kĩa mwĩrĩ. Ũrutani wa indo kwĩyumĩria ndũngĩhota gũtaarĩria ũrĩa o kahengereta “kamenyaga” kĩrĩa gegũtuĩka na harĩa gegũthiĩ thĩinĩ wa mwĩrĩ.

 Athomi a sayansi rĩu nĩ monete atĩ, nĩguo nyamũ ya mũthemba mũna ĩtuĩke ya mũthemba ũngĩ, ũgarũrũku ta ũcio no wĩkĩkire harĩ tũcunjĩ twa proteini thĩinĩ wa kahengereta. Tondũ athomi acio matingĩhota kuonania ũrĩa indo cingĩyumĩria na irute o na kahengereta karĩa “kanini biũ-rĩ,” hihi no twĩtĩkie atĩ indo gwĩthondeka o ũguo na gũthiĩ ikĩgarũrũkaga no gũthondeke mĩthemba mĩingĩ ya nyamũ iria irĩ thĩinĩ wa thĩ? Akĩaria igũrũ rĩgiĩ ũrĩa nyamũ ithondeketwo, profesa ũmwe ũthomeire sayansi ĩgiĩ indo iria irĩ muoyo wĩtagwo Michael Behe, ooigire atĩ o na gũtuĩka ũthuthuria “nĩ wonanĩtie ithondeketwo na njĩra ya magegania, andũ matihotete gũtaũkĩrũo ũrĩa mũthondekere ta ũcio ũngĩĩyumĩria o ũguo.”

 Andũ nĩ marĩ ũhoti wa gwĩthuthuria na kwĩmenya, wa gwĩciria, na nĩ marĩ ngumo ingĩ njega ta ũtaana, kwĩima, na gũkũũrana wega na ũũru. Ũrutani wa indo gwĩthondeka na gũthiĩ ikĩgarũrũkaga ndũngĩhota gũtaarĩria ũrĩa andũ magĩaga na ngumo ta icio cia mwanya.

 TŨNGIUGA ATĨA? O na gũtuĩka andũ aingĩ nĩ matĩtĩrithagia atĩ gũtirĩ mũndũ ũngĩkaana atĩ muoyo nĩ kwĩyumĩria weyumĩririe, angĩ matiiganagĩra nĩ maũndũ marĩa ũrutani ũcio ũtaaragĩria megiĩ ũrĩa muoyo waambĩrĩirie, na kũrĩa indo iria irĩ muoyo cioimire.

 Thutha wa gũthuthuria ũira ũcio, andũ aingĩ nĩ marĩkĩtie kuona atĩ muoyo nĩ kũũmbwo wombirũo na njĩra ya ũũgĩ. Kwa ngerekano, ta wĩcirie ũhoro wa Antony Flew, profesa ũmwe watetagĩra mũno ũrutani wa atĩ gũtirĩ Ngai. Flew nĩ aacenjirie mawoni make rĩrĩa eerutire ũrĩa indo iria irĩ muoyo ciũmbĩtwo na njĩra ya magegania, na ũhoro wĩgiĩ mawatho ma ndũire marĩa indo irũmagĩrĩra kũrĩa igũrũ na gũkũ thĩ. Akĩhũthĩra ciugo cia athomi a tene, aandĩkire ũũ: “No mũhaka twĩtĩkanie na ũrĩa ũira ũronania, o na angĩkorũo timo moimĩrĩro marĩa tũrerĩgagĩrĩra.” Harĩ Profesa Flew, ũira woonanagia atĩ nĩ kũrĩ Mũũmbi.

 Gerard ũrĩa ũgwetetwo kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ, o nake oonire ũndũ o ta ũcio. O na arĩ na gĩthomo kĩnene ũguo na wĩra wĩgiĩ gũthuthuria tũtambi, ooigire ũũ: “Ndionire ũira wa kuonania atĩ muoyo woimanire o ũguo kuuma harĩ indo itarĩ muoyo. Mũhaanĩre wa magegania wa indo iria irĩ muoyo, nĩ watũmire njĩtĩkie atĩ no mũhaka akorũo nĩ harĩ Mũcithondeki na Mũcibangi.”

 O ta ũrĩa mũndũ angĩĩruta ũhoro wĩgiĩ mũcori angĩthuthuria mĩcoro yake, noguo Gerard eerutire ũhoro wĩgiĩ ngumo cia Mũũmbi kũgerera indo iria ciũmbĩtwo. Gerard ningĩ nĩ aahũthĩrire ihinda gũthuthuria Bibilia, ibuku rĩrĩa riumĩte kũrĩ Mũũmbi. (2 Timotheo 3:16) Ibuku rĩu nĩ rĩamũteithirie kuona kũrĩa andũ mooimire na ũrĩa andũ mangĩhiũrania na mathĩna marĩa macemanagia namo. Nĩ ũndũ ũcio agĩtĩkia biũ atĩ o na Bibilia yandĩkithĩtio na ũũgĩ ũkĩrĩte wa andũ.

 O ta ũrĩa Gerard aarĩkirie kuona, nĩ harĩ bata gũthuthuria macokio ma Bibilia. Tũragwĩkĩra ngoro o nawe wĩthuthurĩrie.