1, 2. (a) Josef noukwaneumbo waye ova li va taalela omalunduluko elipi? (b) Onghundana ii ilipi Josef a li e na okulombwela omukulukadi waye?

JOSEF okwa li ta londeke omutengi umwe vali kombuda yokandongi. Kala nee ngeno wa fa u mu wete ta talaatala momulaulu momukunda waBetlehem nota fefenga okandongi lwopeemati. Nopehe na omalimbililo, okwa li te lipula nolweendo lile olo a li a yuka mulo. KuEgipti kava li ve shii ko omunhu, elaka olo hali popiwa ko nokava li ve shii eenghedindjikilile doshilongo osho. Mbela oukwaneumbo waye oo munini owa li ngoo tau dulu okutambula ko omalunduluko aeshe oo?

² Osha li tashi pula Josef ouladi opo a lombwele omukulukadi waye omuholike kombinga yonghundana ii, ndele osho a li a ninga. Okwa li e mu lombwela shi na sha netumwalaka olo a li a pewa mondjodi komweengeli waKalunga a ti: Ohamba Herodes oya li ya hala okudipaa okamonamati kavo. Ova li ve na okufiya po Betlehem meendelelo. (Lesha Mateus 2:13, 14.) Maria okwa li te lipula neenghono. Omolwashike va hala okudipaa okaana kaye kehe na ondjo? Maria naJosef kava li ve shi udite ko. Ndele molwaashi ova li ve lineekela Jehova, ova li ve lilongekida okuya onhapo kuEgipti.

3. Hokolola nghee Josef noukwaneumbo waye va li va dja muBetlehem. (Tala yo efano.)

³ Ofimbo ovanhu aveshe muBetlehem va li va kofa nokava li ve shii eshi tashi ningwa po, Josef, Maria naJesus ova li ve livaka mo momukunda oufiku. Eshi va li tava ende va yuka kolukadi neluwa la li tali tende, Josef otashi dulika a li te lipula naasho a li ta ka hanga komesho. Omuhongi woipilangi omulininipiki okwa li ta ka amena ngahelipi oukwaneumbo waye kovatondi ovanaenghono? Mbela ota ka dula ngoo okufiloshisho ovaneumbo laye alushe? Mbela okwa li ngoo ta ka dula okuwanifa po noudiinini oshinakuwanifwa shaye shidjuu osho a li a pewa kuJehova Kalunga, shokufiloshisho nokutekula okaana oko ke likalekelwa? Josef okwa li a taalela omashongo a kwata moiti. Eshi hatu konakona nghee a li a ungaunga neshongo keshe, otashi ke tu kwafela tu mone kutya omolwashike ooxe nosho yo atusheni kunena twa pumbwa okuhopaenena eitavelo laye.

4, 5. (a) Onghalamwenyo yaJosef oya li ya lunduluka ngahelipi fiyo alushe? (b) Ongahelipi omweengeli a li a ladipika Josef opo a tambule ko oshinakuwanifwa osho sha li sha kwata moiti?

⁴ Omudo umwe neemwedi donhumba lwaapo, Josef okwa li a mona  kutya onghalamwenyo yaye oya li ya lunduluka fiyo alushe konima eshi a li a valeka okamonakadona kaEeli moshilando shavo Nasaret. Josef okwa li e shii kutya Maria okakadona kehe na oshipo nokadiinini. Ndele lwanima okwa ka uda kutya oke li meteelelo. Okwa li a hala oku ka henga po meholeko opo ehe ka fife ohoni. * Ashike omweengeli umwe okwa li a popya naye mondjodi noku mu yelifila kutya Maria okwa ninga oufimba komhepo iyapuki yaJehova. Omweengeli okwa li e mu lombwela vali kutya omonamati oo Maria a li ta ka dala ‘ota ka xupifa oshiwana shaye momatimba asho.’ Okwa li yo a shilipaleka Josef a ti: “Ino tila okweeta kuove Maria, omukainhu woye.” — Mat. 1:18-21.

⁵ Josef okwa li a ninga ngaashi a lombwelwa, molwaashi okwa li omulumenhu omuyuki nomuduliki. Okwa li a tambula ko oinakuwanifwa ya kwata moiti: okutekula nokufiloshisho okaana oko kehe fi kaye, ashike oka li ke na ongushu neenghono koshipala shaKalunga. Lwanima, omolwokudulika kelombwelo lohamba, Josef okwa li a ya kuBetlehem pamwe nomukulukadi waye oo a li omufimba opo ve ke lishangife. KuBetlehem oko kwa ka dalelwa Jesus.

6-8. (a) Oiningwanima ilipi ya li ya etifa elunduluko limwe vali monghalamwenyo yaJosef noukwaneumbo waye? (b) Oumbangi ulipi tau ulike kutya Satana oye a li a tuma onyofi? (Tala yo eshangelo lopedu.)

⁶ Josef noukwaneumbo waye kava li va shuna kuNasaret. Ndele ponhele yaasho, ova ka kala muBetlehem, osho sha li eekilometa 10 lwaapo okudja muJerusalem. Ova li va hepa, ashike Josef okwa li a ninga keshe osho ta dulu opo Maria naJesus va kale ve na oipumbiwa yakeshe efiku nova kale va amenwa. Ova kala ve li meumbo lanafangwa oule wefimbo lonhumba. Eshi onghalamwenyo youkwaneumbo waJosef ya li ya lunduluka vali ombadilila, Jesus ka li vali okahanana ndele okwa li okaana, tashi dulika a li e na odula neemwedi.

⁷ Ongudu yovalumenhu ovanyanekeli veenyofi vokoushilo oya li ye uya kuBetlehem, tashi dulika ya dja kokule kuBabilon. Ova li va landula onyofi fiyo omeumbo laJosef naMaria nova li tava kongo okaana oko ka li taka ka ninga ohamba yOvajuda. Ovalumenhu ovo ova li ve na efimaneko neenghono.

⁸ Kutya nee ova li ve shi shii ile hasho, ovanyanekeli veenyofi ovo ova li hanga va tulife omwenyo waJesus moshiponga shinene. Onyofi oyo va li va mona, tete oya li ye va twala kuJerusalem, ndele hakuBetlehem. * Ova li va lombwela ohamba ikolokoshi Herodes kutya otava kongo okaana oko taka ka ninga ohamba yOvajuda. Osho osha li sha ningifa ohamba oyo i kwatwe kondubo nokehandu.

9-11. (a) Omeenghedi dilipi pa li eenghono dimwe di dule daHerodes naSatana? (b) Ongahelipi olweendo lokuya kuEgypt la li la yooloka ko kwaasho sha popiwa komavangeli oipupulu?

⁹ Lao linene, opa li pe na oo e na eenghono di dule daHerodes ile daSatana. Ngahelipi mbela? Ovaenda ova li va etelela eeshali, ndele kava  li va pula va shunifilwe sha. Josef naMaria kava li tuu va kumwa eshi xuuninwa va ka kala ve na “oshingoldo noidimba iwa nomirha,” oinima oyo yondilo! Ovanyanekeli veenyofi ova li va hala oku ka lombwela ohamba Herodes kutya okaana oko va li tava kongo ove ka hanga peni. Ashike Jehova okwa li a ya mo olunyala. Okwa li a lombwela ovanyanekeli veenyofi okupitila mondjodi kutya nava shune keumbo nondjila imwe i lili. — Lesha Mateus 2:1-12.

¹⁰ Konima eshi ovanyanekeli veenyofi va shuna, Josef okwa li a pewa elondwelo eli komweengeli waJehova, a ti: “Fikama, kufa okaana naina u ye onhapo kuEgipti, u kale kwinya fiyo ohandi ku lombwele; osheshi Herodes eli po ta diladila okukonga okaana e ka dipae.” (Mat. 2:13) Ngaashi twa lesha metetekelo, Josef okwa li a dulika nopehe na okwoongaonga. Okwa li e na ko nasha neameno lokaana kaye komesho yoinima aishe nokuya pamwe noukwaneumbo waye kuEgipti. Molwaashi ovanyanekeli veenyofi ovo ovapaani ova li va pa oukwaneumbo waJosef eeshali di na ondilo, pomhito oyo ooJosef ova li ve na oiniwe oyo tashi dulika ya li tai ke va kwafela molweendo lavo.

¹¹ Omavangeli oipupulu nosho yo omahepu opalongelokalunga lwanima okwa ka popya oipupulu shi na sha nolweendo lokuya kuEgipti, taa ti kutya okaana Jesus oka li ka xupipika olweendo olo pashikumwifilonga, ke va amena kovanyeki noka li nokuli ka endamifa omilunga opo ina a kufe ko oiimati. * Ndele oushili oyoo kutya olweendo olo lokolupadi ola li lile nolilolola, va yuka konhele vehe shii ko.

12. Ovadali ovo tava tekula ounona mounyuni ou wa nyonauka oshike tava dulu okulihonga kuJosef?

¹² Ovadali otava dulu okulihonga shihapu kuJosef. Okwa li ha kala e lilongekida okweefa po manga oilonga yaye nokuninga omaliyambo opo a amene oukwaneumbo waye koiponga. Osha yela kutya okwa kala a tala ko oukwaneumbo waye u li oshinima shiyapuki e shi lineekelelwa kuJehova. Ovadali kunena otava tekula ovana vavo mounyuni ou wa nyonauka, u na enwefemo olo tali dulu oku va twala moshiponga, oku va nyonauna ile nokuli oku va hanauna po. Ovadali ovo hava katuka pandunge nohava longo noudiinini opo va amene ovana vavo kenwefemo la tya ngaho, ngaashi Josef a li a ninga, ove shii okupandulwa.

13, 14. Omolwashike Josef naMaria va li va shuna kuNasaret oko va ka tekulile oukwaneumbo wavo?

¹³ Osha fa shi li ngaha kutya oukwaneumbo waJosef inau kala mo efimbo lile muEgipti, molwaashi konima ashike yokafimbo omweengeli okwa li a lombwela Josef kutya Herodes okwa fya. Josef noukwaneumbo  waye ova li va shuna koshilando shavo. Okwa li kwa xunganekwa kutya Jehova ota ka ifana mo omona waye ‘muEgipti.’ (Mat. 2:15) Josef okwa li a kwafela mokuwanifwa kwexunganeko olo. Ndele mbela pomhito oyo okwa li ta ka yuka peni noukwaneumbo waye?

¹⁴ Josef okwa li a lungama. Okwa li a tila Arkelaus oo a li a ninga ohamba eshi Herodes a fya, oo naye a li omukwanyanya nomudipai. Pawiliko laKalunga, Josef noukwaneumbo waye ova li ve na okuya va yuka kolundume, tava henuka Jerusalem noukengeleledi washo, opo vaye koshilando shavo Nasaret shomuGalilea. Koshilando osho oko va tekulila oukwaneumbo wavo naMaria. — Lesha Mateus 2:19-23.

15, 16. Oilonga yaJosef oya li yashike notashi dulika a li ha longifa oilongifo yomaludi elipi?

¹⁵ Ova li ve na onghalamwenyo yanafangwa, ashike kaya li ipu. Ombibeli oya popya kutya Josef okwa li omuhongi woipilangi, noutumbulilo oo owa kwatela mo eenghedi dihapu dokulonga noiti, ngaashi okuteta omiti, oku di honga noku di kukutika opo di dule okulongifwa mokuninga omaumbo, eembautu, ounhopa, outemba, omalola, eendjoko noilongifo ikwao yomeefaalama. (Mat. 13:55) Oilonga oyo yokomake oya li idjuu neenghono. Omuhongi woipilangi wopefimbo lOmbibeli luhapu okwa li ha longele poshivelo sheumbo laye lanafangwa ile monhele yokuhongela oipilangi i li popepi neumbo.

¹⁶ Josef okwa li ha longifa oilongifo i lili noku lili, imwe otashi dulika a li e i pewa kuxe. Otashi dulika a li a longifa oinima yokumetifa i lili noku lili, ekuva, oshishaaxa, ekatana, eehamala domaludi, epanda, oikwa noipangifo yonale yokumboolifa, omaka e lili noku lili notashi dulika nokuli neembosha nonande oda li di na ondilo.

17, 18. (a) Jesus okwa li e lihonga shike kuxe oo e mu tekula? (b) Omolwashike Josef a li e na okulonga noudiinini shi dulife nale?

¹⁷ Kala nee ngeno wa fa u wete Jesus okamatyona taka tale xe omutekuli eshi ta longo. Okwa li ha kala a dama mo omesho ta konenene keshe eshi Josef ta ningi, nopehe na omalimbililo, okwa li ha kala a fuuka komapepe axe manene nokeenghono odo di li momaoko aye, ounghulungu womake nosho yo owino oo u li momesho aye. Otashi dulika Josef a li a hovela okuulikila omonamati waye nghee ta dulu okulonga oilonga yanafangwa ngaashi okulalakanifa oiti noshipa shoshi sha kukuta. Otashi dulika yo a li a honga Jesus eyooloko pokati komiti di lili noku lili odo a li ha longifa, pashihopaenenwa ngaashi omukwiyu, o-oak ile olumono.

¹⁸ Jesus okwa li yo e lihonga kutya omake axe e na eenghono oo a  li haa ke omiti, he di hongo noku di tula kumwe, oo ngoo a li hae mu fefenga noku mu hekeleka ye naina nosho yo vamwaina. Josef naMaria ova li ve na oukwaneumbo wa kula notashi dulika va li ve na ounona vahamano lwaapo inamu kwatelwa Jesus. (Mat. 13:55, 56) Josef okwa li e na okulonga noudiinini shi dulife nale opo e va file oshisho aveshe noku va palula.

19. Ongahelipi Josef a li ha file oshisho oukwaneumbo waye pamhepo?

¹⁹ Ndele nande ongaho, Josef okwa li e shii kutya okufiloshisho oukwaneumbo waye pamhepo osho oshilonga sha fimanenena. Onghee hano, okwa li ha longifa efimbo opo a honge ovana vaye kombinga yaJehova Kalunga nosho yo eemhango daYe. Vo naMaria ova li hava i pamwe novana vavo pandjikilile koshinagoga moshitukulwa shavo, oko Omhango ya li hai leshwa mokule nokuyelifwa. Otashi dulika Jesus a li ha pula omapulo mahapu, na Josef okwa li ha ningi eenghendabala da mana mo opo e mu kwafele e lihonge oinima ihapu yopamhepo. Josef okwa li yo ha i pamwe noukwaneumbo waye koivilo yopalongelokalunga kuJerusalem. Otashi dulika sha li hashi pula Josef noukwaneumbo waye oule woivike 2 oku ka dana opaasa oyo ya li hai danwa lumwe momudo, nefimbo olo ola kwatela mo olweendo leekilometa 120 lwaapo okuya nokwaaluka.

20. Ongahelipi omitwe domaukwaneumbo opaKriste ta di dulu okushikula oshihopaenenwa shaJosef?

²⁰ Omitwe domaukwaneumbo opaKriste kunena ohadi landula oshihopaenenwa shaJosef. Ohadi longifa eenghono dado okufila oshisho ovana vado mokupitifa edeulo lopamhepo komesho yoinima aishe, mwa kwatelwa oinima yopamaliko. Ohadi ningi eenghendabala da mana mo okuya pamwe novana vado kokwoongala nosho yo koyoongalele yopaKriste. Ngaashi Josef, ove shii kutya kape na ouwa umwe vali u dulife okukwafela ovana vavo va kale ve na oupamhepo muwa.

21. Efimbo loshivilo shopaasa ola li ngahelipi koukwaneumbo waJosef, nonaini Josef naMaria va li va didilika kutya Jesus ke mo mosheendo?

²¹ Eshi Jesus a li e na omido 12, Josef okwa li a ya noukwaneumbo waye kuJerusalem ngaashi shito. Osha li efimbo loshivilo shOpaasa nomaukwaneumbo manene okwa li taa ende momaluxwa a hapa nawa e li engungo nosho yo oinamwenyo oyo ya humbata eendongelwa. Eshi taa ehene popepi nomudingonoko waJerusalem osho shi na omatungo male, vahapu ova li hava hovele okwiimba omaimbilo omolweendo oo a li e shiivike nawa. (Eps. 120-134) Oshilando otashi dulika sha li hashi kala shi yadi ovanhu omayovi omafele. Konima yefimbo, omaukwaneumbo pamwe noinamwenyo oyo ya humbata eendongelwa dao okwa li e lidenga ondjila okushuna komaumbo. Josef naMaria otashi dulika va li ve na  shihapu okuninga, notashi dulika va li tava diladila kutya Jesus ota ende pamwe noilyo ikwao youkwaneumbo. Ova ka dimbuluka ashike kutya Jesus ke mo mosheendo, eshi va enda ko oshinano shefiku limwe okudja kuJerusalem. — Luk. 2:41-44.

22, 23. Josef naMaria ova li va ninga po shike eshi va didilika kutya omonamati ke mo mosheendo, naMaria okwa ti ngahelipi konima eshi ve mu mona?

²² Ova li ve lishuna mondjila meendelelo fiyo okuJerusalem tava kongo Jesus. Diladila nee nghee oshilando sha li tashi monika sha fa shihe na ovanhu kuvo eshi tava ende momapandavanda nokwiifana edina lokamonamati kavo. Mbela okamati oke li peni? Eshi va kala nokukonga fiyo efiku etitatu, mbela Josef okwa li e udite kutya okwa dopa filufilu okuwanifa po oshinakuwanifwa shiyapuki osho e lineekelelwa kuJehova? Lwanima, ova li va ya kotembeli. Ova li va konga omunyasha Jesus fiyo ve mu hanga e li omutumba mokati kovalumenhu vahapu ovahongwanhu  novanongo vOmhango ovo va li va ongala monduda imwe. Kava li tuu va pepelelwa eshi ve mu mona! — Luk. 2:45, 46.

²³ Jesus okwa li ta pwilikine kovahongwanhu ovo noku va pula omapulo. Ovalumenhu ovo ova li va kuminwa eudeko lokaana Jesus nosho yo omanyamukulo ako. Maria naJosef navo ova li yo va kumwa; Josef mehokololo ota popiwa a li ashike a mwena. Ndele Maria okwa popya ponhele yavo aveshe ta ulike kutya ova li ve udite ngahelipi eshi a ti: “Omumwange, oshike we tu ningila ngaha? Tala, fye naxo twe ku konga nokuyahama.” — Luk. 2:47, 48.

24. Ongahelipi Ombibeli ya yelifa kutya okukala omudali osha kwatela mo lela shike?

²⁴ Eendjovo daKalunga oda yelifa kutya okukala omudali osha kwatela mo lela shike. Otashi dulu okukala shidjuu nokuli nonande okaana oka kale ka wanenena. Okukala omudali mounyuni ou wa nyika  oshiponga otaku dulu okweetela omunhu ‘ouyahame’ wopamadiladilo, ndele ovadali otava dulu okukala va hekelekwa mokushiiva kutya Ombibeli oya dimina eshongo olo va taalela.

25, 26. Jesus okwa li a nyamukula ngahelipi ovadali vaye, naJosef otashi dulika a li e uditile ngahelipi eendjovo domonamati?

²⁵ Jesus okwa kala motembeli omo a li e udite e li popepi elela naXe womeulu, Jehova, nokwa li a halelela okulihonga shihapu kombinga yaye. Onghee hano, okwa li a nyamukula ovadali vaye nombili a ti: “Oshike mwa konga nge? Kamu shi shii hamba, Ame ndi nokukala muei yaTate?” — Luk. 2:49.

²⁶ Kape na omalimbililo, Josef okwa kala he lipula lwoikando kombinga yeendjovo odo. Otashi dulika a li ha kala e udite etumba omolweendjovo odo. Okwa li a longa noudiinini mokuhonga omonamati oo a li ta tekula opo a kale e udite ngaho shi na sha naJehova Kalunga. Fimbo Jesus a li okamatyona, okwa li a shiiva nawa kutya outumbulilo ‘tate’ otau yandje eityo lokuulikila vamwe ohole, ngaashi omutekuli waye Josef a li ha ungaunga naye.

27. U li xe omudali, oufembanghenda ulipi u na, nomolwashike u na okudimbuluka oshihopaenenwa shaJosef?

²⁷ Ngeenge ou li xe omudali, mbela owa didilika ngoo oufembanghenda oo u na wokukwafela ovana voye opo va ude ko kutya xe omunahole nomwaameni okwa tya ngahelipi? Sha faafana, ngeenge oto tekula ounona ovo vehe fi voye, dimbuluka oshihopaenenwa shaJosef nokutala ko okaana keshe ke likalekelwa noke na ongushu. Va kwafela va ehene popepi elela naXe yavo womeulu, Jehova Kalunga. — Lesha  Ovaefeso 6:4.

28, 29. (a) Eendjovo odo da popiwa muLukas 2:51, 52 oda holola shike kombinga yaJosef? (b) Josef okwa li a dana onghandangala ilipi mokukwafela omonamati a ninge exumokomesho mounongo?

²⁸ Ombibeli oya tumbula ashike kanini shi na sha nonghalamwenyo yaJosef, ndele osho ya popya kombinga yaye, otashi tu hongo shihapu notwa pumbwa oku shi konakona nawanawa. Ombibeli oya ti kutya Jesus “okwa li ha dulika kuvo,” sha hala okutya, kovadali vaye. Otwa mona yo kutya “Jesus okwa kula mounongo nomoukulunhu nomonghenda puKalunga  nopovanhu.” (Lesha Lukas 2:51, 52.) Eendjovo odo otadi holola shike kombinga yaJosef? Otadi holola oinima ihapu. Ohatu lihongo kutya Josef okwa li a twikila okukwatela komesho oukwaneumbo waye, molwaashi omona waye oo a li a wanenena okwa li a fimaneka eenghonopangelo daxe nokwa kala ha dulika kuye.

²⁹ Otwe lihonga kutya Jesus okwa li a enda ta kulu mounongo. Osha yela kutya Josef okwa li e na shihapu okuninga shi na sha nexumokomesho mounongo womonamati. Mefimbo lonale, okwa li ku na eyeletumbulo la fimanekwa kOvajuda. Ola ti kutya ovanhu ovo hava longo oilonga ipu ovo ashike tava dulu okukala ovanaendunge shili, ofimbo ovo hava longo oilonga yokomake idjuu ngaashi, ovahongi voipilangi, ovanafaalama nosho yo ovahambwidi “itava dulu okuhonga vamwe kombinga youyuki netokolo noitava dulu okuuda ko eendjovo domafaneko.” Eshi Jesus a kula, okwa li a nyaneka pomutenya eyeletumbulo la tya ngaho. Pefimbo a li okamatyona, luhapu okwa li ha udu xe omutekuli, omuhongi woipilangi omulininipiki, nghee a li ha hongo nomupondo shi na sha ‘naasho sha yuka naasho sha puka’ momesho a Jehova. Nopehe na omalimbililo, Josef okwa kala ha ningi ngaho lwoikando.

30. Ongahelipi Josef a tulila po omitwe domaukwaneumbo oshihopaenenwa kunena?

³⁰ Ohatu dulu yo okumona kutya Josef okwa li a dana onghandangala mokukwafela Jesus a kule palutu. Jesus okwa li a ninga omulumenhu e na eenghono noukolele, molwaashi okwa li a filwa oshisho nawa fimbo a li okamatyona. Josef okwa li yo a kwafela omonamati opo a kale e na ounghulungu woilonga yokomake. Jesus ka li ashike a shiivika omona womuhongi womiti ndele okwa li a shiivika yo e li “omuhongi womiti.” (Mark. 6:3) Onghee hano, Josef okwa li a pondola moku mu deula. Omitwe domaukwaneumbo ohadi landula pandunge oshihopaenenwa shaJosef mokufila oshisho onghalonawa yovana noku va kwafela opo va dule okulikwafa vo vene.

31. (a) Oumbangi owa ulika shike shi na sha nokufya kwaJosef? (Kwatela mo  oshimhungu.) (b) Josef okwe tu tulila po oshihopaenenwa shashike osho tu na okushikula?

³¹ Ngeenge hatu lesha ehokololo lOmbibeli fiyo osheshi Jesus a ninginifwa pomido 30, okudja opo inaku tumbulwa vali sha kombinga ya Josef. Oumbangi otau ulike kutya Maria okwa li omufiyekadi eshi Jesus a hovela oukalele waye. (Tala oshimhungu  “Josef okwa fya naini?”) Ndele Josef okwa fiya po oshihopaenenwa sha denga mbada shaxe oo a li a amena oukwaneumbo waye, e u fila oshisho nokwa li omulididimiki nomudiinini fiyo okefyo laye. Ooxe aveshe, omitwe domaukwaneumbo nosho yo Ovakriste aveshe otava ningi nawa ngeenge tava landula oshihopaenenwa shaJosef sheitavelo.