13-زەرتتەۋ ماقالاسى
«ٴبىر-ٴبىرىڭدى بارىنشا جاقسى كورىڭدەر»
«ٴبىر-ٴبىرىڭدى بارىنشا جاقسى كورىڭدەر» (پەت. 1-ح. 1:22).
109-ٵن «ٴبىر-ٴبىرىڭدى بارىنشا جاقسى كورىڭدەر»
اڭداتپا *
ەلشىلەرىمەن بىرگە وتكىزگەن سوڭعى ٴتۇنى يسا سۇيىسپەنشىلىككە ايرىقشا ٴمان بەردى (1، 2-ابزاستى قاراڭىز)
1. يسا شاكىرتتەرىنە قانداي نۇسقاۋ بەردى؟ (مۇقاباداعى سۋرەتتى قاراڭىز.)
يسا ولەر الدىنداعى ٴتۇنى شاكىرتتەرىنە ەرەكشە ٴبىر نۇسقاۋ بەردى. ول بىلاي دەدى: «مەن سەندەردى قالاي سۇيسەم، سەندەر دە ٴبىر-ٴبىرىڭدى سولاي سۇيىڭدەر». سوسىن: «مەنىڭ شاكىرتتەرىم ەكەندەرىڭدى جۇرتتىڭ ٴبارى ٶزارا سۇيىسپەنشىلىكتەرىڭنەن بىلەتىن بولادى»،— دەپ قوستى (جوح. 13:34، 35).
2. ٴبىر-بىرىمىزگە سۇيىسپەنشىلىك تانىتۋ نەلىكتەن ماڭىزدى؟
2 يسا ٶزىنىڭ شىنايى شاكىرتتەرىن نە ەرەكشەلەندىرەتىنىن ايتقان: ەگەر ولار يسانىكىندەي سۇيىسپەنشىلىك تانىتسا، شىنايى شاكىرتتەر ەكەندەرىن كورسەتەر ەدى، بۇگىندە دە تۋرا سولاي. سوندىقتان قيىن بولسا دا ٶزارا سۇيىسپەنشىلىك تانىتۋ قانشالىقتى ماڭىزدى دەسەڭىزشى!
3. بۇل ماقالادا نە قاراستىرامىز؟
3 كەمەلسىزدىكتىڭ كەسىرىنەن ٴبىر-ٴبىرىمىزدى بارىنشا جاقسى كورۋ كەيدە قيىن. دەسە دە ماسىحكە ەلىكتەۋگە تىرىسا بەرۋىمىز كەرەك. بۇل ماقالادا سۇيىسپەنشىلىك بىزگە تاتۋلاستىرۋشى بولۋعا، ەشكىمدى الالاماۋعا جانە قوناقجاي بولۋعا قالاي كومەكتەسەتىنىن قاراستىرامىز. ماقالانى زەرتتەۋ بارىسىندا «قيىن بولعانىنا قاراماي، سۇيىسپەنشىلىك تانىتا بەرگەن باۋىرلاستاردان نە ۇيرەنەمىن؟» دەپ ويلانىپ كورىڭىز.
تاتۋلاستىرۋشى بولىڭىز
4. ماتاي 5:23، 24 كە ساي، بىزگە رەنىشى بار باۋىرلاسپەن نەگە تاتۋلاسۋىمىز كەرەك؟
4 يسا ەگەر باۋىرلاسىمىزدىڭ بىزگە رەنىشى بار بولسا، ونىمەن تاتۋلاسۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ايتقان (ماتاي 5:23، 24 وقىڭىز). ول قۇدايعا ۇنامدى بولعىمىز كەلسە، وزگەلەرمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ساقتاۋىمىز كەرەكتىگىنە باسا نازار اۋدارعان. باۋىرلاستارمەن تاتۋ بولۋ ٷشىن قولىمىزدان كەلگەننىڭ ٴبارىن ىستەسەك، ەحوبا قۋانادى. ال ەگەر بىرەۋمەن رەنجىسىپ جۇرە بەرسەك جانە تاتۋلاسۋعا تىرىسپاساق، ەحوبا عيباداتىمىزدى قابىلدامايدى (جوح. 1-ح. 4:20).
5. ٴبىر باۋىرلاسقا تاتۋلىق ساقتاۋ نەگە قيىن بولدى؟
5 كەيدە تاتۋلىق ساقتاۋ بىزگە قيىن بولۋى مۇمكىن. روبەرتپەن * بولعان جاعدايدى قاراستىرايىق. ٴبىر باۋىرلاس ونى سىناپ-مىنەپ، قاۋىمداعىلارعا ول جايلى جامان نارسەلەر ايتادى. بۇل روبەرتتىڭ كوڭىلىنە قاتتى تيەدى. سوندا ول نە ىستەدى؟ «ٶزىمدى ۇستاي الماي، اشۋعا بۋلىقتىم»،— دەيدى روبەرت. ٴبىراق كەيىن ول مۇنىسىنا وكىنىپ، باۋىرلاستان كەشىرىم سۇراۋعا جانە تاتۋلاسۋعا تىرىسادى. الايدا الگى باۋىرلاس تاتۋلاسقىسى كەلمەيدى. سوندا روبەرت: «ەگەر ول تاتۋلاسقىسى كەلمەسە، نەگە مەن كۇش سالۋىم كەرەك؟»— دەپ ويلايدى. ٴبىراق اۋداندىق باقىلاۋشى وعان بەرىلمەۋدى ايتتى. سودان روبەرت نە ىستەدى؟
6. ا) روبەرت قالاي تاتۋلىق ورناتۋعا تىرىسا بەردى؟ ٵ) روبەرت قولوستىقتارعا 3:13، 14 تەگى سوزدەردى قالاي قولداندى؟
6 روبەرت ٶز كوزقاراسىن سالماقتاپ-سارالاعاندا، كىشىپەيىلدىلىك جەتىسپەيتىنىن جانە ٶزىن تىم ٵدىل سانايتىنىن تۇسىنەدى. ٴسۇيتىپ، وي قالپىن وزگەرتۋ كەرەك ەكەنىن ۇعادى (قول. 3:8، 9، 12). سوسىن ول كىشىرەيىپ، الگى باۋىرلاسقا بارىپ ارەكەتى ٷشىن تاعى دا كەشىرىم سۇرايدى. سونداي-اق وعان وكىنەتىنىن جانە قايتادان دوس بولعىسى كەلەتىنىن ايتىپ حاتتار جازادى. روبەرت وعان ۇنايدى-اۋ دەگەن كىشىگىرىم سيلىقتار دا بەرەدى. ٴبىراق وكىنىشكە قاراي، ول باۋىرلاستىڭ وكپە-رەنىشى ەش تارقامايدى. سوندا دا روبەرت يسانىڭ نۇسقاۋىنا قۇلاق اسىپ، باۋىرلاسىن ٴسۇيۋدى جانە كەشىرىمدى بولۋدى جالعاستىرا بەرەدى (قولوستىقتارعا 3:13، 14 وقىڭىز). ٴتىپتى ٴبىز تاتۋلىق ساقتاۋعا تىرىسىپ، ال وزگەلەر بۇعان ۇمتىلماسا دا، شىن ماسىحشىلىك سۇيىسپەنشىلىك ولاردى كەشىرە بەرۋگە، تاتۋلاسۋ ٷشىن دۇعا ەتە بەرۋگە كومەكتەسەدى (مات. 18:21، 22؛ عال. 6:9).
بىزگە رەنىشى بار اداممەن تاتۋلاسۋ ٷشىن كوپ كۇش سالۋ قاجەت بولۋى مۇمكىن (7، 8-ابزاستى قاراڭىز) *
7. ا) يسا ٴبىزدى نە ىستەۋگە شاقىردى؟ ٵ) ٴبىر ايەل باۋىرلاس قانداي جاعدايعا كەزىكتى؟
7 يسا وزگەلەر بىزگە قالاي قاراعانىن قالاساق، ولارعا دا سولاي قاراۋعا شاقىردى. سونداي-اق ول ٶزىمىزدى جاقسى كورەتىندەردى عانا جاقسى كورمەۋدى ايتتى (لۇقا 6:31—33). بۇنداي جاعداي ٴجيى بولماسا دا، بىرەۋ قاۋىمدا سىزدەن قاشقاقتاپ، امانداسپاسا، نە سەزىنەر ەدىڭىز؟ لارا وسىنداي جاعدايدى باستان كەشىرگەن. ول بىلاي دەيدى: «قاۋىمداعى ٴبىر باۋىرلاس مەنى بايقاماعانداي سىڭاي تانىتاتىن. ال مەن ونىڭ نەگە بۇلاي ەتەتىنىن ەش تۇسىنبەدىم. ونىڭ ارەكەتى كوڭىلىمە قاتتى ٴتيىپ، قاۋىم كەزدەسۋلەرىنە بارعىم كەلمەيتىن». العاشىندا لارا: «مەنىڭ ەش كىنام جوق. ونىڭ ۇستىنە قاۋىمداعى باسقالار دا ونىڭ ٴبىرتۇرلى ارەكەت ەتەتىنىن بايقاپ ٴجۇر»،— دەپ ويلادى.
8. تاتۋلىق ساقتاۋ ٷشىن لارا نە ىستەدى جانە ودان نە ۇيرەنەمىز؟
8 لارا تاتۋلاسۋ ٷشىن قادامدار جاسايدى. ول ەحوباعا دۇعا ەتىپ، الگى باۋىرلاسپەن سويلەسۋگە بەكىنەدى. ولار اشىق سويلەسەدى، سوسىن ٴبىر-ٴبىرىن قۇشاقتاپ، تاتۋلاسادى. ەندى ٴبارى قالپىنا كەلگەندەي كورىنەدى. لارا بىلاي دەيدى: «بىراق كەيىنىرەك ول قايتادان بۇرىنعىداي ارەكەت ەتە باستادى. بۇعان قاتتى كوڭىلىم ٴتۇستى». سوندا لارا الگى باۋىرلاس وزگەرسە عانا باقىتتى بولامىن دەپ ويلادى. ٴبىراق كەيىن ول ەڭ دۇرىسى سول باۋىرلاسقا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراپ، ونى «كەڭپەيىلمەن كەشىرە» بەرۋ كەرەك ەكەنىن ٴتۇسىندى (ەفەس. 4:32—5:2). لارا شىنايى ماسىحشىلىك سۇيىسپەنشىلىكتىڭ «كەك تە ساقتامايتىنىن»، قايتا، «بارىنە توزەتىنىن، بارىنە سەنەتىنىن، ەش ٷمىتىن ۇزبەيتىنىن، بارىنە توتەپ بەرەتىنىن» ەسىنە تۇسىرەدى (قور. 1-ح. 13:5، 7). بۇدان كەيىن لارانىڭ جۇرەگىندە تىنىشتىق ورنادى. ۋاقىت وتە كەلە، الگى باۋىرلاس تا وعان جاقسى قاراي باستادى. ەگەر باۋىرلاستارمەن تاتۋلاسۋ ٷشىن بارىڭىزدى سالساڭىز جانە ولاردى جاقسى كورە بەرسەڭىز، «سۇيىسپەنشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ قۇدايى [سىزبەن] بىرگە بولادى» (قور. 2-ح. 13:11).
ەشكىمدى الالاماڭىز
9. ەلشىلەردىڭ ىستەرى 10:34، 35 كە ساي، نەگە ەشكىمدى الالاماۋىمىز كەرەك؟
9 ەحوبا ەشكىمدى الالامايدى (ەلشىلەردىڭ ىستەرى 10:34، 35 وقىڭىز). ٴبىز دە سولاي ەتسەك، ونىڭ بالالارى ەكەنىمىزدى كورسەتەمىز. ٴبىز «وزگە ادامدى وزىڭدەي ٴسۇي» دەگەن نۇسقاۋعا مويىنسۇنامىز، ٵرى رۋحاني وتباسىمىزدىڭ تاتۋلىعىن ساقتايمىز (ريم. 12:9، 10؛ جاق. 2:8، 9).
10، 11. ٴبىر باۋىرلاس جاعىمسىز سەزىمنەن قالاي ارىلدى؟
10 وزگەلەردى ٴبولىپ-جارماۋ وڭاي بولماۋى مۇمكىن. بۇعان مىسال — رۋت ەسىمدى باۋىرلاستىڭ جاعدايى. ٴجاسوسپىرىم شاعىندا ونىڭ وتباسى باسقا ەلدىڭ ادامىنان جاپا شەگەدى. بۇل وعان قالاي اسەر ەتتى؟ رۋت بىلاي دەپ مويىندايدى: «مەن سول ەلمەن بايلانىسى بار نارسەنىڭ ٴبارىن جەك كوردىم. سول ەلدىڭ ادامدارىنىڭ ٴبارى بىردەي، ٴتىپتى باۋىرلاستار دا سونداي دەپ ويلادىم». رۋت وسى جاعىمسىز سەزىمىنەن قالاي ارىلدى؟
11 رۋت جاعىمسىز ويلاردان ارىلۋ كەرەك ەكەنىن ٴتۇسىندى. ٴسۇيتىپ، «جىلنامادان» سول ەل جايلى وقيعالار مەن مالىمەتتەر وقي باستادى. ول بىلاي دەيدى: «مەن سول ەلدىڭ ادامدارى جايلى جاقسى ويدا بولۋعا كوپ كۇش سالدىم. سودان سول باۋىرلاستاردىڭ ەحوباعا قۇلشىنىسپەن قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن بايقاي باستادىم. ولاردىڭ دا دۇنيەجۇزىلىك باۋىرلاستىقتىڭ ٴبىر بولىگى ەكەنىن ٴتۇسىندىم». الايدا كەيىن رۋت بۇدان دا كوپ نارسە ىستەۋ كەرەكتىگىن بايقادى. ول: «سول ەلدىڭ باۋىرلاستارىمەن كورىسىپ قالعاندا، دوستىق پەيىل تانىتۋ ٷشىن ەرەكشە كۇش سالاتىن بولدىم. مەن ولارمەن سويلەسىپ، ولاردى جاقسىراق تاني باستادىم»،— دەيدى. بۇنىڭ ناتيجەسى قانداي بولدى؟ «ۋاقىت وتە جاعىمسىز سەزىمدەردەن ارىلدىم»،— دەيدى رۋت.
«بارلىق باۋىرلاستاردى» بارىنشا جاقسى كورسەك، ەشكىمدى ٴبولىپ-جارمايمىز (12، 13-ابزاستى قاراڭىز) *
12. سارا ەسىمدى باۋىرلاستىڭ قانداي قيىندىعى بولدى؟
12 كەيبىرەۋلەر وزدەرى اڭداماي وزگەلەردى ٴبولىپ-جارۋى مۇمكىن. مىسالى، سارا وزگەلەردى الالامايمىن، ويتكەنى ەشكىمدى ۇلتىنا، الەۋمەتتىك جاعدايىنا، ۇيىمداعى جاۋاپكەرشىلىگىنە قاراپ ٴبولىپ-جارمايمىن دەپ ويلاعان. ٴبىراق ول ٶزىن شىنداپ تەكسەرگەندە، وزگەلەردى الالايتىنىن بايقايدى. قالايشا؟ سارا جوعارى ٴبىلىمدى كىسىلەردىڭ وتباسىندا وسكەندىكتەن، ٶزى دە تەك سونداي ادامدارمەن ارالاسقاندى ۇناتاتىن. ٴتىپتى ول بىردە دوسىنا: «مەن جوعارى ٴبىلىم العان باۋىرلاستارمەن عانا ارالاسامىن، ال باسقالارىمەن ارالاسپاۋعا تىرىسامىن»،— دەگەن. راسىندا دا، ساراعا كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك ەدى.
13. سارانىڭ كوزقاراسىن وزگەرتكەنىنەن نە ۇيرەنەمىز؟
13 اۋداندىق باقىلاۋشى ساراعا كوزقاراسى جونىندە ويلانۋعا كومەكتەسەدى. سارا بىلاي دەيدى: «ول مەنى ادال قىزمەتىم ٷشىن، تۇسىنىكتەمەلەرىم مەن جازبالاردى جاقسى بىلەتىنىم ٷشىن ماقتادى. سوسىن ٴبىلىمىمىز ارتقان سايىن، كىشىپەيىلدىك، قاراپايىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك سياقتى ماسىحشىلىك قاسيەتتەردى دە دامىتۋىمىز كەرەكتىگىن ٴتۇسىندىردى». سارا اۋداندىق باقىلاۋشىنىڭ كەڭەسىن قولداندى. ول: «مەن مەيىرىمدىلىك پەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بارىنەن دە ماڭىزدى ەكەنىن ٴتۇسىندىم»،— دەيدى. ناتيجەسىندە ول باۋىرلاستارىنا باسقاشا قاراي باستادى. «ەحوبانىڭ باۋىرلاستاردى قانداي قاسيەتتەرى ٷشىن باعالى سانايتىنىن تۇسىنۋگە تىرىستىم»،— دەيدى سارا. ال ٴبىز جايلى نە دەۋگە بولادى؟ ەشقاشان بىلىمىمىزگە قاراپ، ٶزىمىزدى وزگەلەردەن جوعارى ساناعىمىز كەلمەس ەدى! ەگەر «بارلىق باۋىرلاستاردى سۇيسەك»، ەشكىمدى الالامايمىز (پەت. 1-ح. 2:17).
قوناقجاي بولىڭىز
14. ەۆرەيلەرگە 13:16 عا ساي، وزگەلەرگە قوناقجاي بولساق، ەحوبا بۇعان قالاي قارايدى؟
14 ەحوبا قوناقجايلىلىقتى جوعارى باعالايدى (ەۆرەيلەرگە 13:16 وقىڭىز). ول قوناقجايلىلىقتى، اسىرەسە مۇقتاج جاندارعا كومەكتەسۋدى، عيباداتىمىزدىڭ ٴبىر بولىگى دەپ قاراستىرادى (جاق. 1:27؛ 2:14—17). سوندىقتان جازبالار ٴبىزدى «ٵردايىم قوناقجاي بولۋعا» شاقىرادى (ريم. 12:13). قوناقجاي بولساق، وزگەلەردىڭ قامىن ويلايتىنىمىزدى، ولاردى سۇيەتىنىمىزدى جانە دوس بولعىمىز كەلەتىنىن كورسەتەمىز. باسقالارعا ىشەتىن سۋسىن نە جەيتىن تاماق ۇسىنساق نەمەسە ۋاقىتىمىزدى اياماساق، كوڭىل بولسەك، ەحوبا قۋانادى (پەت. 1-ح. 4:8—10). ٴبىراق كەيبىر نارسەلەر قوناقجاي بولۋعا كەدەرگى جاساۋى مۇمكىن.
«بۇرىن مەن قوناقجاي ەمەس ەدىم، ٴبىراق وزگەرىپ، بۇدان كوپ قۋانىش الاتىن بولدىم» (16-ابزاستى قاراڭىز) *
15، 16. ا) نەگە كەيبىرەۋلەر قوناقجايلىلىق تانىتۋدان تارتىنشاقتايدى؟ ٵ) ەديتكە قوناقجاي بولۋعا نە كومەكتەستى؟
15 كەيبىر سەبەپتەرمەن قوناقجايلىلىق تانىتۋعا تارتىنشاقتاۋىمىز مۇمكىن. ەديت ەسىمدى جەسىر باۋىرلاستىڭ مىسالىن قاراستىرايىق. كۋاگەر بولعانعا دەيىن ول ادامدارمەن ونشا ارالاسا بەرمەيتىن. ەديت باۋىرلاس «قوناقجاي بولۋعا ماعان قاراعاندا وزگەلەردىڭ جاعدايى كوبىرەك كەلەدى» دەپ ويلاعان.
16 ەديت كۋاگەر بولعاننان كەيىن، وي قالپىن وزگەرتىپ، قوناقجاي بولۋعا كۇش سالادى. ول بىلاي دەيدى: «جاڭا پاتشالىق سارايى سوعىلىپ جاتقان كەزدە، اقساقالىمىز جوباعا كومەكتەسۋگە ٴبىر ەرلى-زايىپتى كەلەتىنىن ايتىپ، ولاردى ەكى اپتاعا ۇيىمە قوناق ەتۋدى سۇرادى. مەن ەحوبانىڭ سارەپتالىق ايەلدى قالاي جارىلقاعانىن ەسىمە ٴتۇسىردىم» (پات. 1-ج. 17:12—16). سودان ەديت ەرلى-زايىپتىنى ۇيىنە قابىلداۋعا كەلىسەدى. ول قانداي باتاعا كەنەلدى؟ «ولاردىڭ مەنىڭ ۇيىمدە ەكى اپتا عانا ەمەس، ەكى اي تۇرعانىنا قاتتى قۋاندىم. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ٴبىز جاقىن دوس بولىپ كەتتىك»،— دەيدى ەديت. سونداي-اق ول قاۋىمنان دا جاقسى دوستار تاپتى. قازىر ول — تۇراقتى ٸزاشار جانە قىزمەتتەگى سەرىكتەستەرىن ۇيىنە قوناققا شاقىرۋدان قۋانىش الىپ ٴجۇر. ەديت باۋىرلاس بىلاي دەيدى: «بەرگەننەن كوپ قۋانىش الامىن! ٴبىراق شىن مانىندە، مەنىڭ الىپ جاتقان باتالارىم ودان دا كوپ» (ەۆر. 13:1، 2).
17. ليۋك پەن ايەلى وزدەرىنەن نە بايقادى؟
17 ەگەر قوناقجاي بولساق، ودان سايىن جاقسارا الامىز با؟ ماسەلەن، ليۋك پەن جۇبايى وتە قوناقجاي جۇپ. ولار اتا-انالارى مەن تۋىستارىن، جاقىن دوستارىن، اۋداندىق باقىلاۋشى مەن جۇبايىن ٴجيى قوناققا شاقىراتىن. الايدا ليۋك: «ٴبىز تەك ٶزىمىز جاقىن ارالاساتىن ادامداردى عانا قوناققا شاقىرادى ەكەنبىز»،— دەيدى. ليۋك پەن ايەلى قوناقجايلىلىق تانىتۋدا قالاي جاقساردى؟
18. ليۋك پەن جۇبايى قوناقجاي بولۋدا قالاي جاقساردى؟
18 ليۋك پەن ايەلىنە كوزقاراستارىن وزگەرتۋگە يسانىڭ: «ەگەر وزدەرىڭدى جاقسى كورەتىندەردى عانا جاقسى كورسەڭدەر، قانداي سي كۇتەسىڭدەر؟»— دەگەن سوزدەرى اسەر ەتتى (مات. 5:45—47). ولار بارلىق ادامعا جومارتتىق تانىتاتىن ەحوباعا ەلىكتەۋلەرى كەرەك ەكەندەرىن ٴتۇسىندى. سودان ۇيلەرىنە ەشقاشان شاقىرماعان باۋىرلاستاردى قوناققا شاقىرۋدى ماقسات ەتتى. «قازىر بارىمىزگە دە وسىلاي جينالعان ۇنايدى. بارلىعى جىگەرلەنىپ، ٴبىر سەرگىپ قالادى»،— دەيدى ليۋك.
19. يسانىڭ شاكىرتى ەكەنىمىزدى قالاي دالەلدەيمىز جانە نە ىستەۋگە بەل بۋدىڭىز؟
19 بۇل ماقالادان سۇيىسپەنشىلىك تانىتقانىمىز تاتۋلاستىرۋشى بولۋعا، ەشكىمدى الالاماۋعا جانە قوناقجاي بولۋعا كومەكتەسەتىنىن بىلدىك. ٴبىز جاعىمسىز سەزىمدەرىمىزدەن ارىلىپ، باۋىرلاستاردى بارىنشا جاقسى كورۋگە ٴتيىسپىز. وسىلاي ەتسەك، باقىتتى بولامىز جانە يسانىڭ شىنايى شاكىرتى ەكەنىمىزدى دالەلدەيمىز (جوح. 13:17، 35).
88-ٵن اق جولىڭنان تايمايىن
^ 5-ابزاس يسا شىنايى ماسىحشىلەردى ەرەكشەلەندىرەتىن سۇيىسپەنشىلىكتەرى ەكەنىن ايتقان. باۋىرلاستارىمىزعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز تاتۋلاستىرۋشى بولۋعا، ەشكىمدى الالاماۋعا، قوناقجاي بولۋعا تالپىندىرادى. ٴبىراق بۇل ٵردايىم وڭاي بولا بەرمەۋى مۇمكىن. بۇل ماقالادا باۋىرلاستاردى بارىنشا جاقسى كورە بەرۋگە كومەكتەسەتىن ٴتيىمدى كەڭەستەر بار.
^ 5-ابزاس ماقالاداعى كەيبىر ەسىمدەر وزگەرتىلگەن.
^ 57-ابزاس سۋرەتتەر سيپاتتاماسى: ايەل باۋىرلاستىڭ تاتۋلاسۋعا دەگەن تالپىنىسى باستاپقىدا ەش ناتيجە بەرمەدى، ٴبىراق ول بەرىلمەدى. سۇيىسپەنشىلىك تانىتا بەرگەنىنىڭ ارقاسىندا ول سوڭىندا ماقساتىنا جەتتى.
^ 59-ابزاس سۋرەت سيپاتتاماسى: قارت باۋىرلاس ٶزىن شەتتە قالعانداي سەزىنىپ تۇر.
^ 61-ابزاس سۋرەت سيپاتتاماسى: قوناقجايلىلىق تانىتۋدان تارتىنشاقتاعان ايەل باۋىرلاس وي قالپىن وزگەرتتى، ال بۇل ونى باقىتتى ەتە ٴتۇستى.
